در نجوم آماتوری, اغلب با اصطلاحاتی بر میخوریم که هر یک تعریفی خاص دارند و نشان دهنده موقعیت یا رویدادی خاص هستند.
منجمین با تجربه با این اصطلاحات آشنا هستند و برای توضیح رویدادها از این اصطلاحات استفاده می کنند.
برای آشنائی علاقه مندان به رویدادهای نجومی, به تشریح تعدادی از رایج ترین اصطلاحات نجومی در بین منجمین خواهیم پرداخت.
واژه هائی همچون مقارنه-مقابله-بیشترین کشیدگی-تربیع-گذر-گرفت-حضیض و اوج و ...
مقارنه
از رایج ترین پدیده نجومی که هرماهه بین اجرام آسمانی روی میدهد مقارنه یا نزدیکی ظاهری اجرام آسمانی به یکدیگر است.
مقارنه در اصل, به نزدیکی ظاهری اجرام منظومه شمسی به خورشید اطلاق میشود.هنگامیکه یکی از سیارات منظومه شمسی از دید ما به نزدیکترین
فاصله از خورشید برسد مقارنه روی داده است.در این هنگام ما به دلیل درخشندگی زیاد خورشید این پدیده را نمیبینیم و در واقع بدترین حالت رویت
سیارات زمانی است که در حالت مقارنه با خورشید قرار میگیرند.در مقارنه سیارات حتما سیاره نباید در نقطه ای که خورشید هست قرار بگیرد و به دلیل
تفاوت مداری سیارات با هم اغلب با چند درجه فاصله از بالا و پائین خورشید گذر خواهد کرد.
ماه نو زمانی شکل میگیرد که ماه در نزدیکترین فاصله از خورشید رسیده است.به دلیل اختلاف 5 درجه ای صفحه ی مداری ماه با دایره البروج,اغلب ماه
یاازبالا یا از پائین خورشید گذر میکند و مقارنه در آنزمان شکل میگیرد.در بعضی مواقع نیز این مقارنه به صورتی روی میدهد که ماه درست از مقابل
خورشیدگذرمیکند که در این زمان خورشید گرفتگی به وقوع میپیوندد.
سیارات زبرین همچون مریخ و مشتری که خارج از مدار زمین قرار دارنددر هر بار گردش زمین به دور خورشید و با توجه به سرعت سیاره ی مورد نظر یکبار
در حالت مقارنه قرار میگیرند ولی سیارات زیرین یعنی عطارد و زهره دو بار در حالت مقارنه قرار میگیرند.یکبار هنگامیکه از بین خورشید و زمین عبور میکنند
که به این حالت مقارنه درونی یا داخلی میگویند که گهگاه این مقارنه با جایگاه خورشید تلاقی می کند و پدیده نادر و زیبای گذر سیارات درونی رخ
میدهد.و یکبار هنگامیکه سیارات داخلی به آنسوی خورشید رسیده و مقارنه بیرونی روی میدهد.
در تصویر زیر زهره در حالت مقارنه درونی قرار دارد.
در تصویر زیر زهره در حالت مقارنه بیرونی قرار گرفته است.
به غیر از مقارنه ماه و سیارات با خورشید, گهگاه در آسمان شب نیز شاهد نزدیکی ماه و سیارات به یکدیگر و یا به ستارگان پرفروغ و یا اجرام عمقی
آسمان و حتی دنباله دارها هستیم.شاید بارها شنیده باشید که در یک شب و ساعتی خاص ماه با سیاره یا جرمی پرفروغ و قابل توجه به مقارنه
میرسد.در این هنگام فاصله ظاهری ماه با آن جرم به زیر 3 درجه خواهد رسید.
البته خیلی از منجمین فاصله ظاهری بیشتر از سه درجه را نیز مقارنه میگویند و این بستگی به موقعیت خاص رویداد دارد و کمی هم سلیقه ایست.
در تقویم نجومی ایران به فاصله های زیر 3 درجه مقارنه,به فاصله ظاهری زیر یک درجه مقارنه نزدیک و به فاصله بالای 3 درجه همنشینی گفته میشود.
همچنین هر بار که واژه مقارنه به تنهائی مورد استفاده قرار بگیرد منظور مقارنه آن جرم با خورشید است.برای مثال مقارنه مریخ یا مقارنه مشتری
و هر بار که مقارنه دو جرم با یکدیگر به غیر از خورشید مد نظر باشد نام هر دو جرم را ذکر میکنیم.مثل مقارنه مشتری با خوشه پروین یا ماه
مقابله
مقابله حالتی است بر خلاف مقارنه.
هنگام مقارنه سیارات بیرونی منظومه شمسی خورشید همیشه میان زمین و سیاره مورد نظر قرار میگرفت ولی در حالت مقابله زمین میان خورشید و سیاره مورد نظر قرار میگیرد.
بر خلاف مقارنه سیارات با خورشید, که بدترین زمان رویت سیارات میباشد, حالت مقابله بهترین زمان رصد یک سیاره میباشد.هنگام مقابله سیاره نسبت به خورشید, کشیدگی 180 درجه ای پیدا خواهد کرد و در ست در نیمه شب به خط نصف النهار خواهد رسید.
در هنگام مقایله, سیارات همزمان با غروب خورشید, طلوع کرده و همزمان با طلوع خورشید, غروب میکنند.بنابراین بیشترین زمان رویتشان در هنگام مقابله میباشد و همچنین در این زمان به نزدیکترین فاصله از زمین خواهند رسید که در نتیجه بزرگتر و درخشانتر خواهند بود.البته همیشه اینطور نیست و به حضیض مداری سیاره با زمین نیز مربوط میشود.اگر مقابله در زمان حضیض مداری زمین و سیاره مورد نظر روی بدهد اصطلاحا مقابله مطلوب روی داده است.
کشیدگی
فاصله ظاهری سیارات نسبت به خورشید از نگاه ناظر زمینی کشیدگی نام دارد.
هنگام مقارنه سیارات با خورشید گرفتگی زاویه کشیدگی صفر است و هنگام مقابله سیارات بیرونی زاویه کشیدگی 180 درجه است.
کشیدگی بیشتر برای سیارات داخلی منظومه شمسی به کار گرفته میشود.این سیارات به دلیل اینکه در مدار کوتاه تری نسبت به زمین قرار دارند همیشه در نزدیکی خورشید قرار دارند و هیچگاه طول شرقی غربی آسمان طی نمیکنند.
این سیارات در چرخش خود به دور خورشید گاهی به نقطه ای از آسمان میرسند که بالاترین حد کشیدگی نام دارد و بالاتر از آن هرگز دیده نخواهند شد و سپس دوباره به خورشید نزدیک میشوند.
اگر زمین را راس یک زاویه در نظر بگیریم خورشید و سیاره داخلی این زاویه را تشکیل میدهند.در مورد عطارد بیشترین حد کشیدگی حدود 28 تا 29 درجه است و در مورد سیاره زهره بیشترین حد کشیدگی در حدود 47 درجه میباشد.
این سیارات در هنگام بیشترین کشیدگی در بهترین حالت رصدی نیز قرار میگیرند و بیشترین ارتفاع از افق را دارند.این سیارات به همین دلیل همیشه یا در آسمان صبحگاهی و یا در آسمان شامگاهی قابل رویت هستند.
بسته به اینکه در شرق یا غرب خورشید باشند کشیدگی غربی و کشیدگی شرقی روی میدهد.
تربیع
تربیع نیز در واقع نوعی کشیدگی است.
هرگاه سیارات منظومه شمسی از هنگام مقارنه با خورشید تا هنگام مقارنه بعدی زاویه ی نود درجه با خورشید بسازند هنگام تربیع سیاره است.
در واقع سیاره در مسیر حرکت خود از هنگام مقارنه با خورشید تا مقارنه بعدی ابتدا به تربیع غربی و سپس مقابله و پس از آن به تربیع شرقی میرسد.در این مسیر ابتدا یک چهارم آسمان (تربیع غربی)و سپس نیمی از آسمان (مقابله)و سپس سه چهارم آسمان (تربیع شرقی)را طی میکند.
قمر زمین نیز, در حرکت ماهانه خود, دوبار به تربیع میرسد که کمی با تربیع سیارات متفاوت است.در تربیع ماه ,هنگامی که نیمی از ماه روشن و نیمی دیگر آن تاریک باشد تربیع روی داده است لیکن دقیقا در این حالت زاویه 90 درجه با خورشید ایجاد نمیکند و مقداری از نود درجه کمتر است.ولی سیارات هنگام تربیع دقیقا زاویه نود درجه ایجاد میکنند.(ماه در هنگام تربیع حدود 89/51 درجه کشیدگی دارد)
سیارات زهره و عطارد به دلایلی که قبلا ذکر شد(قسمت کشیدگی) هیچگاه به زاویه نود درجه نمیرسند ولی دیگر سیارات منظومه شمسی تربیع شرقی و غربی دارند.
در هنگام کشیدگی, سیارات نسبت به خورشید موقعیت غربی یا شرقی پیدا میکردند.
در تربیع نیز, سیارات نسبت به خورشید در حالت تربیع شرقی یا غربی قرار میگیرند.
گذر واختفا
در تعریفی ساده و مختصر میتوان گفت:
هنگامیکه جرمی آسمانی با قطر ظاهری بزرگتر جلوی رویت جرم آسمانی کوچکتر را بگیرد اختفا روی داده است.
و هنگامیکه جرمی آسمانی با قطر ظاهری کوچکتر از مقابل جرمی آسمانی با قطر ظاهری بزرگتر عبور کند گذر روی داده است.
از این دو تعریف مشخص است که این دو رویداد کاملا به قطر ظاهری اجرام بستگی دارند.
اختفا:
ما در اغلب شبها میتوانیم با چشم غیر مسلح و یا مسلح اختفا را رصد کنیم.
هر شب ماه در حرکت ظاهری خود جلوی نور ستارگان زمینه آسمان را میگیرد اگر این ستارگان پرفروغ باشند با چشم غیر مسلح قابل رویت میشوند و اگر کم فروغ باشند توسط ابزار رصدی قابل دیدن هستند.
همانطور که مشخص است در هنگام اختفا جرم دورتر در پس جرم نزدیکتر مخفی میشود و اغلب این جرم نزدیک قطر ظاهری بزرگتری دارد.
ماه به دلیل نزدیکی به زمین و قطر ظاهری بزرگتری که نسبت به دیگر اجرام آسمانی دارد اغلب اختفاهای نجومی توسط این جرم صورت میگیرد.
خورشید گرفتگی نیز نوعی اختفا توسط ماه است.اگر قطر ظاهری ماه از خورشید کوچکتر بود این رویداد حالت گذر پیدا میکرد.
اختفای قمرهای گالیله ای مشتری توسط این سیاره نیز بسیار اتفاق می افتد.
یکی از اختفاهای جذاب و جالب توجه که توسط ماه صورت میگیرد اختفای خراشان است.در این نوع اختفاء جرم مورد نظر از لبه ماه عبور میکند و در پستی و بلندیهای ماه پنهان و آشکار میشود.
اختفا از جهات بسیاری مهم است.به خصوص اگر توسط سیاره ها و سیارکها صورت پذیرد.هنگام اختفای ستارگان با سیارات میتوانیم از ترکیبات جو سیاره مطلع شویم.در سال 1977 اختفای ستاره ای توسط سیاره اورانوس منجر به کشف حلقه های این سیاره شد.
همینطور هنگام اختفای ستارگان توسط سیارکها که اغلب در قسمتهای محدودی بر روی زمین قابل مشاهده هستند میتوانیم با جمع آوری گزارشهای منجمین مختلف در پراکندگی مناسب اندازه و شکل تقریبی سیارک را بدست آوریم.اغلب این نوع اختفا بسیار کوتاه و فقط چند ثانیه طول میکشد.
اختفاهای بسیار نادر نیز وجود دارند که همانطور که از اسمشان پیداست به ندرت به وقوع میپیوندند.برای مثال اختفای سیاره مشتری توسط سیاره زهره که آخرین بار در ژانویه سال 1818 روی داده است و اختفای بعدی در نوامبر سال 2065 روی خواهد داد که این رویداد بسیار نزدیک به خورشید خواهد بود.
گذر
گذر نیز از پدیده های نجومی است که عبور جرم آسمانی کوچکتر از مقابل جرم آسمانی بزرگتر است.
از مهمترین گذرها عبور سیارات داخلی منظومه شمسی از مقابل خورشید است که از گذرهای نادر میباشند.گذر سیاره زهره در هر هشت سال دو بار و سپس 105 تا 122 سال فاصله زمانی دارد و از نادر ترین گذرهاست ولی گذر سیاره عطارد در یک قرن به طور متوسط حدود 13 بار به وقوع میپیوندد.
قمرهای گالیله ای مشتری نیز پدیده غالب در گذرها هستند و بسیار اتفاق میافتد.برای دیدن این گذرها به ابزار رصدی مناسب نیاز دارید.
در دوران امروزی و با پیشرفت بشر در توسعه مصنوعات فضائی گاهی نیز پیش می آید که این مصنوعات از مقابل ماه یا خورشید عبور میکنند و با ابزار رصدی مناسب قابل رویت میباشند.مهمترین این مصنوعات ایستگاه بین المللی فضائی است.
حضیض و اوج
در تعریفی ساده و مختصر میتوان گفت نزدیکترین و دورترین فاصله واقعی سیارات به خورشید را حضیض و اوج میگویند.
در گردش سیارات به دور خورشید که در مداری بیضی شکل صورت میگیرد سیارات گاه به نزدیکترین فاصله از خورشید میرسند که در واقع به حضیض خورشیدی رسیده اند و بالعکس هرگاه سیارات در این مدار به دورترین فاصله از خورشید برسند اوج خورشیدی روی میدهد.
زمین نیز در گردش سالیانه خود به دور خورشید به حضیض و اوج خورشیدی میرسد.
همینطور ماه نیز در چرخش خود به دور زمین گاهی به دورترین فاصله خود از زمین میرسد که اوج مداری ماه رخ میدهد و گاهی به نزدیکترین فاصله خود از زمین میرسد که حضیض مداری ماه روی میدهد.
در خیلی موارد دیگر نیز از این اصطلاح استفاده میشود.هنگام نزدیکی دنباله دارها به خورشید حضیض خورشیدی روی میدهد و نزدیکی دنباله دار به زمین حضیض زمینی خوانده میشود.
همینطور اقمار مشتری نیز اوج و حضیض نسبت به این سیاره دارند.
گره صعودی و نزولی
سیارات منظومه شمسی در صفحه ای فرضی به دور خورشید گردش میکنند که به صفحه منظومه شمسی مصطلح میباشد.
مدار زمین با دیگر سیارات منظومه شمسی دقیقا بر روی یک خط نیست و کمی با هم تفاوت دارد و زاویه ایجاد میکند که به این زاویه زاویه تمایل مدار میگویند.
زاویه تمایل مدار زمین با دیگر سیارات بسیار ناچیز است لیکن سیاره کوتوله پلوتو 17 درجه تمایل مدار دارد. سیارات در چرخش خود به دور خورشید از این صفحه فرضی گاهی پائینتر و گاهی بالاتر قرار میگیرند و در واقع دوبار و در دو نقطه با این صفحه مماس میشوند.
این دو نقطه را اصطلاحا گره مداری میگویند.هرگاه سیاره از قسمت بالای صفحه منظومه شمسی(شمال) به سمت پائین صفحه(جنوب) به این نقطه برسد آنرا گره نزولی و هرگاه سیاره از قسمت پائین این صفحه به سمت بالای صفحه به این نقطه برسد آنرا گره صعودی میگویند.
ماه نیز نسبت به صفحه منظومه شمسی تمایل مداری دارد که حدودا 5 درجه میباشد و در هر بار چرخش به دور زمین دو بار به گره صعودی و نزولی میرسد.
حرکت رجوعی و اقامت
مدار سیارات منظومه شمسی کمی از حالت دایره خارج است و بیضی شکل است.سیارات از غرب به شرق حرکت میکنند.
گاهی مشاهده میشود که در حرکت ظاهری خود در پهنه آسمان به عقب برگشته یا می ایستند.این رویداد را از جابه جائی سیاره در مقابل ستارگان زمینه میتوان متوجه شد.
هنگام نزدیک شدن زمین به این سیارات که مقابله نام دارد حرکت رجعی سیارات به وقوع میپیوندد.بدین صورت که ابتدا سیاره از حرکت باز میایستد(اقامت شرقی) و سپس به عقب بازگشته (حرکت رجعی) و دوباره توقف میکند(اقامت غربی) و سپس به حرکت غرب به شرق خود ادامه میدهد.
در هنگام اقامت سیاره به ناگهان از حرکت باز می ایستد و سرعت آن از نظر ما صفر میشود.ابتدا و انتها حرکت رجعی اقامت صورت میگیرد و همیشه مابین اقامت شرقی و غربی سیارات خارجی و هنگام حرکت رجعی, سیاره در حالت مقابله قرار میگیرد.
در تصویر زیر حرکت مریخ و زمین و چگونگی ایجاد این حرکات را میبینید:
