شهریار متوکل / مدیر اکتشافات و مهندسی توسعه شرکت ملی صنایع مس ایران مطالعات آماری از بازار جهانی مس در سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که از سال ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۳ تولید معادن جاری و فعال، پاسخگوی نیاز مصرف بازار و کاملا منطبق بر آن بوده است. اما از سال ۲۰۱۳ به بعد دیده می‌شود که این روند، کاهشی بوده است، به این معنی که مصرف و تقاضا از تولیدات پروژه‌های جاری جهانی پیشی گرفته است. در نتیجه، نیاز به اکتشاف و بهره‌برداری ذخایر جدید از سال ۲۰۲۰ به بعد بیشتر از پیش احساس خواهد شد. در همین راستا اقدامات بسیاری برای افزایش تولید در سراسر جهان انجام شده است. با این حال پروژه‌های جدیدی که طی سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ به چرخه تولید وارد شده‌اند نیز نخواهند توانست بر تقاضای بازار غلبه کرده و همه نیازها را رفع کنند. بررسی‌ها حاکی از آن است که از سال ۲۰۲۰ به بعد حتی اگر ذخایر احتمالی و ممکن را نیز قطعی فرض کرده و به چرخه تولید وارد شوند، این میزان تولید نیز نخواهد توانست تمامی نیاز مصرف جهانی را پوشش دهد و تنها راه تداوم عملکرد شرکت‌های تولیدکننده، کثیف ذخایر جدید است.
انتخاب استراتژی
نکته بسیار مهمی که در انتخاب استراتژی وجود دارد این است که این انتخاب باید به گونه‌ای صورت گیرد که بتواند در طرح‌های اکتشافی به سرعت پیگیری شود تا از بنگاه‌های رقیب پیشی گرفته یا حداقل از آنها عقب نماند.
سبقت تجاری و اکتشافات مس
یکی از مفاهیم بسیار مهم در بازارهای جهانی سبقت تجاری ( (Business overtakingبه موقع است. سبقت به‌جا در زمان مناسب، به رشد اقتصادی مطلوب و پشت سر گذاشتن رقبای تجاری منجر می‌شود. سبقت تجاری مفهومی است که از نقل قول منسوب به مایکل شوماخر (قهرمان مسابقات فرمول یک) برگرفته شده است. وی گفته است در پیچ‌های تند و خطرناک که همه ترمز می‌گیرند، من گاز می‌دهم و یا حداقل ترمز نمی‌گیرم. این موضوع در مورد موضوعات تجاری نیز کاربردی بسیار درخور دارد؛ در نتیجه باید دقت شود در جایی که بحث از توسعه منابع و ذخایر و زیر ساخت‌ها می‌شود، باید بیش از پیش به زمان مناسب برای سبقت تجاری توجه کرد.
رکود اقتصادی همواره وجود داشته است و تمامی کشورها با توجه به سطح اقصاد و میزان توسعه‌یافتگی خود به نسبت با این موضوع درگیر بوده‌اند. مدل کردن رکودهای اقتصادی طی ادوار گوناگون نشان می‌دهد که از لحاظ زمانی دوران رکود بازارهای جهانی از نقطه آغاز تا زمانی که ازآن خارج می‌شوند به‌صورت میانگین بین ۳ تا ۴ سال زمان می‌برد. بیشترین زمان رکود اقتصادی در دهه‌های ۱۹۷۰، ۱۹۸۰، ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ چیزی بین ۳۶ تا ۴۲ ماه زمان برده است تا اقتصاد جهان از وضعیت رکود خارج شود. عمر رکود جهانی حال حاضر نیز چیزی در حدود ۴۵ تا ۵۰ ماه پیش‌بینی می‌شود که اکنون در پایان دوره خود قرار دارد. این موضوع باعث شده است تا شرکت‌های معتبر بین‌المللی که به پیش‌بینی بازار مشغول هستند (مانند CRU)، برای قیمت جهانی مس در سال ۲۰۱۹ و نیز ۲۰۲۰ روندهای مثبتی را گمانه‌زنی کنند.
بودجه اکتشافی فلزات غیر آهنی در جهان
بودجه اکتشافی فلزات غیر آهنی در سال‌های اخیر در کشورهای توسعه یافته روندی افزایشی را نشان می‌دهد (نمودار ۲). چنان که دیده می‌شود تغییرات نرخ بودجه از شاخص سالانه قیمت فلزات تبعیت می‌کند و وابستگی میان این دو کاملا مشهود است. هر زمان که قیمت فلزات افزایش یافته، بودجه‌های اختصاص یافته برای اکتشافات رشد داشته است، عکس این قضیه نیز مشهود است. این روند کاملا طبیعی است، اما نکته‌ای که وجود دارد این است که شرکت‌ها باید بتوانند با وجود رکود در اقتصاد جهانی و کاهش قیمت فلزات به نحو مطلوبی بودجه‌های اکتشافی خود را حفظ کنند. این موضوع دقیقا مثال بارزی از سبقت تجاری است.
در زمان بحران بزرگ اقتصادی (در سال ۲۰۰۷) نیز موسسات بزرگ اقتصادی - دقیقا در میان بحبوبه بحران – اعلام کردند زمان مناسبی برای توسعه معادن در هر دو بخش Green Field و Brown Field است. البته با وجود پیشنهادهای ارائه شده، این موضوع در کشور ما مورد توجه قرار نگرفته است. در هر صورت باید دانست کاهش بودجه اکتشافی در زمان رکود به هیچ عنوان نمی‌تواند به‌عنوان یک استراتژی مناسب در نظر گرفته شود و البته چرایی این موضوع قابل توجه است.
چالش‌های اکتشافات معدنی مس در دنیا و ایران
در حال حاضر در سراسر جهان چالش‌های بسیاری برای اکتشافات مس ایجاد شده است. که مهم‌ترین آنها عبارتند از: کاهش متوسط عیار ذخایر موجود، کاهش احتمال اکتشاف ذخایر معدنی بزرگ که آثار و شواهد آنها در سطح زمین وجود دارد،همگام نبودن با تغییرات و تحولات سریع و اساسی در فن آوری‌ها و دانش فنی اکتشاف معادن در جهان، ناکافی بودن استراتژی جاری اکتشافات به منظور رویارویی با چالش‌های فرارو و زیان آور بودن انجام اکتشافات معدنی بصورت کوتاه مدت، مقطعی و منقطع.
اکتشافات، پشتیبان چرخه تولید پایدار
بی شک باید گفت که اکتشافات به عنوان پشتیبان چرخه تولید پایدار، قابل تعدیل و تعطیل نیستند. شرکت‌ها باید با در نظر داشتن کاهش عیار متوسط معادن، افزایش مخاطرات معدن کاری به دلیل عمیق‌تر شدن معادن، کاهش بازدهی و مواردی از این دست، بتوانند جای پای خود را برای تداوم تولید معادن محکم ساخته و بیش از پیش توانایی پاسخگویی به نیازهای بازار را داشته باشند. بهترین راه تداوم اکتشافات با وجود نوسانات و بحران‌های مالی جهانی و داخلی است.
استراتژی اکتشافات
شرکت‌ها و صنایع معدنی همزمان با استخراج مواد معدنی نیازمند یافتن جایگزین‌های جدید جهت حفظ و تداوم تولید خود هستند. لذا اکتشاف ذخایر جدید نه فقط چراغ راه، بلکه در حقیقت سنگ بنا و خشت اول توسعه و ضمانت‌کننده تولید پایدار محسوب می‌شود. چالش‌های عمده‌ای در این مسیر وجود دارد که برخی از مهم‌ترین آنها شامل تناقضات قانونی، محدودیت‌های اعمال شده از سوی نهاد‌ها و سازمان‌های دولتی مختلف، نگاه غیرواقع‌بینانه به فعالیت‌های معدنی، عدم توجه به توانمندی‌ها و پتانسیل اشتغال زایی و جاذبه‌های اقتصادی و ... است که رفع عمده این مشکلات از حیطه اختیارات شرکت‌های معدنکاری ایران فراتر است.اکتشافات سیستماتیک و علمی‌در مناطق مستعد از جمله فعالیت‌هایی است که با کشف معادن می‌تواند باعث ایجاد ارزش افزوده شود. این واقعیت در چند دهه گذشته سبب شده تا شرکت‌های بسیاری در این راستا در سطح جهانی و همچنین در ایران فعالیت کنند.
از جمله موفق‌ترین فعالیت‌ها در عرصه ایجاد درآمد می‌تواند فعالیت‌های اکتشافی باشد. انجام اکتشافات معدنی به صورت کوتاه مدت، مقطعی و منقطع در صورت عدم حصول نتیجه مثبت، معمولا سبب ایجاد زیان برای شرکت مجری می‌شود، ولی تجربه و عملکرد فعالیت‌های اکتشافی در دهه‌های گذشته در ایران و سایر کشورهای دنیا، این واقعیت را ثابت کرده که در صورت انجام اینگونه فعالیت‌ها به‌صورت علمی و تداوم داشتن آنها طی یک روند چندین ساله، اکتشاف از جمله بهترین فعالیت‌های اقتصادی در سطح جهان است. از این رو در تمامی‌کشورهای پیشرو در امر اکتشاف و بهره‌برداری از معادن، هزینه‌های عملیات اکتشاف در سبد هزینه‌های سرمایه‌ای (Capital Cost) لحاظ می‌شود و کشف معدن جدید به‌عنوان یک دارایی دیده می‌شود و در هر مقطع زمانی با توجه به شرایط موجود، می‌توان در خصوص بهره‌برداری از معدن مذکور یا واگذاری آن تصمیم‌گیری کرد.
حجم فعالیت‌های اکتشافی در جهان همواره با افت و خیزهای زیادی همراه بوده است. فعالیت‌های اکتشافی و مقادیر سرمایه‌گذاری در پروژه‌های اکتشافی در سه دهه اخیر در ارتباط تنگاتنگ با وضعیت قیمت فلزات در بازار جهانی بوده به گونه‌ای که با نزول و یا رشد این قیمت‌ها در مقاطع زمانی گوناگون شاهد کاهش یا افزایش سرمایه‌گذاری‌های اکتشافی بوده‌ایم. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در اغلب کشورها و مناطق معدن‌خیز جهان تامین اطلاعات پایه زمین‌شناسی در راستای اکتشافات معدنی بر عهده دولت‌ها و سازمانها و نهادهای وابسته به دولت است. از سوی دیگر در ۱۰ سال اخیر بیش از نیمی از سرمایه گذاری‌های انجام شده در امر اکتشاف و ارزش افزوده حاصله، در عرصه بین‌المللی توسط شرکت‌های کوچک و متوسط بوده است.
با توجه به مطالب فوق می‌توان نتیجه گرفت که مقوله اکتشاف و سرمایه‌گذاری‌های اکتشافی در مناطق مختلف جهان با رویکردی کاملا اقتصادی تداوم داشته و در ده سال اخیر نیز روندی رو به رشد داشته است. نکته حائز اهمیت در این رابطه این است که در دوره بحران اقتصادی گذشته، همان‌گونه که آمار و اطلاعات موجود گواهی می‌دهد، نه تنها سرمایه‌گذاری‌های اکتشافی رشد قابل توجهی داشته، بلکه فلزات اساسی و به‌ویژه مس نیز بسیار سریع‌تر از پیش‌بینی‌ها، بها و بازار خود را احیاء کرده است. تجربه دو دهه اخیر نشان داده است که پیروی از روندی منطقی در اجرای پروژه‌های اکتشافی و عدم تاثیرپذیری سریع این پروژه‌ها از بحران‌های مالی کوتاه مدت جهانی، معمولا باعث ایجاد ارزش افزوده فراوان برای شرکت‌ها در مقاطع زمانی که بهبود در اقتصاد جهانی روی می‌دهد شده و اینگونه شرکت‌ها رشد سریعی را در دوران پس از رکود تجربه می‌کنند.
کشور ایران با داشتن سابقه طولانی در معدنکاری و قرارگرفتن در کمربند مواد معدنی، به‌رغم اکتشافات ناچیز صورت گرفته از ابتدا تا کنون، جزو ۱۵ کشور برتر معدن‌خیز، هم از لحاظ کمیت و هم از لحاظ تنوع مواد معدنی محسوب می‌شود. مقایسه حجم سرمایه‌گذاری اکتشافی در ایران طی ده سال گذشته نشان می‌دهد که در مقایسه با دیگر کشورهای جهان، سهم ایران بسیار ناچیز بوده و در این زمینه کشور نیازمند سرمایه گذاری بیشتر به منظور ایجاد جهشی بزرگ در امر اکتشافات مواد معدنی است.
در سال‌های آینده روند تولید جهانی در معادن (صرف نظر از نوع ماده معدنی) به مشکلات نسبتا جدیدی برخورد خواهد کرد، برخی از این مشکلات و موانع در چند سال گذشته نیز در برخی از معادن رخ داده است. این مشکلات سبب کاهش تولید معادن می‌شود که معمولا تحقق پیش‌بینی‌ها در خصوص تولید را با تردید همراه می‌سازند. به گونه‌ای که نقش عوامل باز دارنده در تولید را بطور متوسط تا ۱۰ درصد ظرفیت‌های پیش‌بینی شده باید در نظر داشت. این ضریب در مقیاس جهانی و در طول ده سال گذشته مورد تائید قرار گرفته است، البته این بدان معنی نیست که کاهش ۱۰ درصدی تولید نسبت به پیش‌بینی‌ها در هر مکان و برای هر شرکت معدنی روی خواهد داد، ولی آثار منفی این مشکلات همواره باید در پیش‌بینی‌های شرکت‌های معدنی لحاظ شوند.
از سوی دیگر، می‌توان گفت که تاکنون تعداد زیادی از معادن بزرگ که در کلاس جهانی بعنوان ذخایر معدنی بزرگ تعریف می‌شوند کشف شده و در حال بهره‌برداری هستند و درصد زیادی از معادن بزرگ کشف شده در سطح زمین رخنمون داشته یا نزدیک به سطح زمین بوده‌اند؛ ولی با گذشت زمان، شانس شناسایی و کشف اینگونه معادن به شدت رو به کاهش است. بنابراین اکتشاف معادن به ناچار در مسیر اکتشاف معادن پنهان و ذخایری که در عمق زمین نهفته هستند خواهد رفت. این مساله احتمال کشف معادن بزرگ را پایین آورده و در آینده موجب کاهش ذخایر یا افزایش هزینه‌های تولید (به دلیل عمیق تر شدن ذخایر) خواهد شد. پر واضح است که ضرورت حفظ جایگاه فعالیت‌های اکتشافی با بهینه سازی این فعالیت‌ها مبتنی بر دانش روز و فن‌آوری‌های نوین به عنوان ضامن و پشتوانه تداوم تولید و توسعه پایدار، بیش از پیش مشهود است.
امروزه نقش آموزش، تحقیق و به کارگیری فن‌آوری‌های نوین در سازمانها بر همگان آشکار است و اثر بخشی موضوعات فوق در بخش اکتشافات معدنی بیشتر احساس می‌شود. استفاده از آخرین و جدیدترین تجهیزات اکتشافی و حفاری، نیروی کار آموزش دیده و آشنا به فعالیت‌های اکتشافی، به کارگیری نتایج حاصل از پژوهش‌ها و تحقیقات جهانی در بخش اکتشاف مواد معدنی و وارد کردن فناوری‌های نوین در این بخش، افزایش کارآیی و بهره‌وری را در اکتشافات به دنبال خواهد داشت. توجه به موضوعات فوق سبب ایجاد فضای اعتماد و اطمینان در اجرای پروژه‌های اکتشافی و تسریع در رسیدن به اهداف این پروژه‌ها می‌شود و کاهش هزینه‌های اکتشافی را نیز در پی خواهد داشت.
