نویسنده و گردآوری شده توسط : ابوالفضل فدائی
مباحث پرداخته شده در این مطلب شامل :
۱-جایگاه علم تاریخ در عهد کلاسیک یونان
۲-جایگاه علم تاریخ پیش از قرون جدید
۳-فراهم شدن زمینه های نگرش علمی به تاریخ
۴- علمیت تاریخ
مقدمه
جریان های ضد تاریخی که به نام موسسان آنها (ارسطو ، دکارت و کنت) نامگذاری شده است ، منجر به منازعاتی بین اصحاب تاریخ و اصحاب غیر تاریخ که بیشتر فلاسفه بوده اند ، شده است . اصحاب تاریخ معتقد به علم بودن تاریخ به عنوان رشته ای علمی و معرفت شناختی بوده و هستند ، در حالی که اصحاب غیر تاریخ بر این باور بوده اند که انسان نمی تواند از تاریخ به معرفت حقیقی و یقینی دست یابد . هر کدام از این علما یا فلاسفه ضد تاریخی بر اساس یک بینش یا گفتمانی که در ذهن داشته اند این عقاید معرفت شناسانه و ضد تاریخی را مطرح می کرده اند . و همچنین برای فهم نگرش یونانی ها به تاریخ از دو جنبه می توانیم مورد بررسی قرار دهیم :
یکی مورخین و دیگری دیدگاه فلاسفه بزرگ یونان یعنی افلاطون و ارسطو ؛
اولین و مهمترین مورخان دنیا یعنی هرودت و توسیدید که به قول کالینگوود تاریخ علمی به دست آن ها آفریده شد . در سرزمینی می زیسته اند که گرایش ضد تاریخی بر اندیشه فیلسوفان و متفکران آن مسلط بوده است . و هرودت تا حد زیادی تاریخ را از ساحت اسطوره و افسانه جدا کرد و آن را به مفهوم علمی آن نزدیک نمود .
گالینگوود می گوید اندیشه یونان باستان به طور کلی گرایش مسلط بسیار مشخصی دارد که نه تنها با رشد اندیشه تاریخی ناموافق است بلکه عملا بر پایه یک متافیزیک ضد تاریخی نیرومند استوار است .(متافیزیک : شاخه ای از فلسفه است که به پژوهش درباره چیستی و وجود ، زندگی ، جهان به عنوان یک کل می پردازد ) تاریخ ، علم عمل انسان است آن چه مورخ پیش روی خود می گذارد چیزهای است که آدمیان در گذشته انجام داده اند و آنها به عالمی در حال تغییر تعلق دارند ، عالمی که در آن چیزها به هستی در می آیند و از هستی ساقط می شوند . بنا بر نظر مسلط متافیزیک یونانی ، این چیزها نباید دانستنی باشند و بنابراین تاریخ باید ناممکن باشد .
دومین مورخ بلند آوازه یونان توسیدید است که اثرش « تاریخ جنگ های پلوپونزی می کوشد تاریخ را با سیر ادواری تمدن بشر و فراز و نشیب های آن مورد بررسی قرار داده و برای نخستین بار فلسفه جدیدی از تاریخ ارائه دهد. چنانکه خود می نویسد : من درباره رویدادهای روزگاران گذشته به ساده ترین و روشن ترین قرائن اتکاء کردم و به نتایجی دست یافتم که پذیرفتنشان دور از عقل نیست » .و می افزاید : من فقط به روایت ها اعتماد نکردم ، بلکه از گواهان پرسش نمودم و از سخن پردازی نیز خود داری داشتم.
پولی بیوس مورخ یونانی الاصلی که برای رومیان می نوشت . و تاریخ جنگ های پونیک را تقریر کرد و او نیز بینش و روش خود را در تاریخ نگاری مرهون گفتمان معرفتی یونان بود
با وجود این که این مورخان تلاش قابل توجه ای داشتند اما فعالیت آن چندان موثر نبود و از منظر معرفت فلسفی ، حکمای یونانی جایگاه چندانی برای تاریخ قائل نبودند و تاریخ از حیث جزئی و متغیر بودن اجزای موضوعی آن شایسته جایگاه برجسته ای در تقسیم بندی علوم قلمداد نمی کردند . نگرش حاکم بر اندیشه حکمای یونانی نوعی عقل گرایی فلسفی بود که چندان اهتمامی به عقل گرایی تاریخی نداشت . و روند حرکت و سیر تحول تاریخ را دوری تلقی می کرد .
و از طرفی دیگر : اغلب چنین می پندارند که فلاسفه یونانی به تاریخ توجهی نداشتند و تاریخ ( به عنوان سیر تحول وقایع و ایام ) و علم تاریخ ( به عنوان شناخت و تفسیر این سیر تحول ) را به حساب نمی آورند اما واقعیت این است که نه ارسطو و نه افلاطون این قدر درباره تاریخ بدبین نبودند و تنها ساز و کار پیدایش علم تاریخ ( تاریخ در مفهوم معرفت شناسی ) را فاقد ویژ گی های خاص قضایای فلسفی می دانستند .
گرایش ضد تاریخی ارسطویی
برای اینکه اولین گرایش ضد تاریخی که در یونان به رهبری ارسطو به پا شد و بر متفکران و فیلسوفان زیادی تا اواخر قرون وسظا تاثیر زیادی گذاشت – بهتر است که عین سخنان ارسطو درباره علم نبودن تاریخ را از کتابش بوطیقا یا هنر شاعری بیاوریم ، تا ببیینم استدلال او و پیروانش در مورد این که تاریخ علم نیست و نمی توان از آن معرفت یقینی حاصل کرد چیست . ارسطو در تفاوت شعر و مورخ در این کتاب می گوید :
«از آن چه گفتیم چنین بر می آید که وظیفه شاعر ذکر اموری که واقع شده اند نیست ، بلکه باید اموری را روایت کند که وقوعشان ، بر حسب احتمال و یا به حکم ضرورت ، ممکن بوده باشد . و فرق شاعر و مورخ در ان نیست که یکی به نظم سخن گوید و دیگری به نثر . چنان که اگر آثار هرودوت را به نظم در آوریم ، باز جزء تاریخ نخواهد بود . فرق در این است که مورخ از اموری که واقع شده اند سخن می گوید و شاعر از اموری که وقوعشان ممکن می نموده / پس از این رو ی ، شعر از تاریخ فلسفی تر و عالی تر است ، زیرا بیشتر به اموری می پردازد که کلیت و عمومیت دارد ، در حالی که تاریخ بیشتر ذکر امور فردی را به میان می آورد . اموری را کلی گویم که از چنین یا چنان کسانی ، بر حسب احتمال و یا بالضروره سرزده باشد . و این موضوع شعر است …….
همانطور که از سخنان ارسطو پیداست ، او تاریخ را از آن جهت که با واقعیات جزیی و با اموری که به عقیده وی در آن ها محتمل بودن ضرر نیست سروکار دارد از شعر که سروکارش با واقعیات کلی و با امور محتمل هست فروتر می شمرد . و شعر را از تاریخ فیلسوفانه تر می خواند .
این سخنان ارسطو یک مشاجره تاریخی را در باب ماهیت تاریخ و هدف آن بوجود آورده است . زرین کوب می گوید این که ارسطو تاریخ را فروتر از شعر می شمرد خود حاکی است از آن که دانای یونان این مجموعه روایات را که از مشهورات و مظنونات و نظایر این قضایا ترکیب می شد و در زمان او تاریخ در حقیقت چیزی جز آن نبود ، نمی توانست در شمار علم و حکمت در آورد و حتی نه در ردیف قیاسات شعری . این طرز قضاوت بدبینانه در باب تاریخ ، مدت ها همچنان مثل یک میراث کهن برای فلاسفه ماند .
در کل هر چند این جریان های ضد تاریخی به رهبری فلاسفه و اندیشمندان به ماهیت و معرفت تاریخی ضربه می زد اما باید دستیابی به معرفت و روش و اصول تاریخی را که امروزه به همه آن علم تاریخ می گوییم ، به نوعی مدیون همین فلاسفه ضد تاریخی بدانیم .
جایگاه علم تاریخ پیش از قرون جدید (قرن های وسطا و رنسانس)
در قرون وسطا تاریخ از منظر الهیات بررسی و خود جزیی از الهیات محسوب می شد از این رو مسائل فلسفی از تامل درباره الهیات ناشی می شد و به روابط انسان و خدا می پرداخت . در این ادوار وقایع تاریخی نمودهای از مشیت الهی به شمار می رفتند .
به عبارت دیگر در قرون وسطا تاریخ در نهایت فقر به سر می برد و خدمتکار الهیات مسیحی محسوب می شد . سیادت احکام کلیسا در پیشرفت علوم و من جمله تاریخ به صورت ناپسندی انعکاس یافته است .
به طوری که بسیاری از دانشمندان و نویسندگان قرن شانزده تاریخ را حقه بازی می دانستند و آن را علم شاهزادگان می خواندند .
تاریخ نگاران بیزانسی ، تاریخ نگاری آنها در بهترین حالت ترکیبی از سنت ها و نوشته های کلاسیک یونان ، تاریخ نگاری بعد هلنی و تاریخ نویسی سده چهارم مسیحی را در دستور کار قرار داده بودند و لذا نگرشی علمی مشخصی که سازکار علمی پیدایش تاریخ را در خود داشته باشد ، از خود نداشتند.
در دوران پس از رنسانس هم که به تدریج فضایی دیگرگونه بر تاریخ حاکم شد ، تاریخ نگاری نظامند و نگرش علمی به گونه ای که شایسته عنوان فلسفه علم تاریخ باشد ، بوجود نیامد و در بهترین حالت ، مورخان دوران رنسانس به خصوص انهای که در قرون ۱۵ و ۱۶ م می زیستند ، مقوله اسناد و منابع تاریخی را در کانون توجه خویش قرار دادند .
نهضت اصلاحات دینی و نوعی نگرش ملی و میهن پرستانه که تقریبا به موازات این امر حاصل شده بود در خلاقیت ذهن مورخان و نوعی نگاه متفاوت به گذشته آنها در جهت شرح بهتر زمان حال موثر واقع شد . اما تا زمانی که رنه دکارت با طرح الگویی جدید ، تاریخ را مورد حمله قرار داد ، تلاش جدی برای ارائه چارچوب علمی در مورد تاریخ صورت نگرفت .
اتین ژیلسون در کتاب نقد تفکر فلسفی غرب خود می گوید که دکارت نخستین کسی است که نخستین رشته نوینی از افکار را به هم پیوست و حوزه فلسفی تازه ای را رسما گشود . تنها کاری که اسلاف دکارت کردند این بود که فلسفه مدرسی (اسکولاستیک قرون وسطا ) را از اعتبار انداختند ولی چون فلسفه دیگری نمی دانستند بی اعتمادی خویش را به خود فلسفه سرایت دادند . اما دکارت این الهام غیر مترقب را به جهانیان عرضه داشت که حتی بعد از سقوط فلسفه قرون وسطا ، تفکر فلسفی سازنده هنوز هم امکان دارد . از قرن چهاردهم کسانی بودند که از ارسطو انتقاد می کردند . اما آنچه دکارت می خواست کاملا با این متفاوت بود زیرا او می خواست جای ارسطو را بگیرد .
فراهم شدن زمینه های نگرش علمی به تاریخی (هجده و نوزده و ۲۰)
پیشرفت دانش تاریخ و همچنین ظهور فلسفه علم تاریخ ، در قرن های ۱۹ و ۲۰ میلادی رخ داد . ولی زمینه های آن از قرن های قبل فراهم شده ، یعنی از قرن ۱۷ تا ۲۰٫
قرن هجدهم و گذار به دوره تاریخی جدید
در این دوران است که تاریخ هویت خود را به عنوان یک رشته- یعنی راه متمایزی در ساماندهی و ارائه ی یک دانش- بازمی یابد. در طی این سال ها اهل تاریخ، پایه های منطقی، روش های علمی پی ریختند و از خودآگاهی لازمی برخوردار شدند که آن ها را در مسیر گرایش های «مدرن» در تاریخ نگاری رهنمون شد.
سده هجده را می توان سده تفکرات تاریخی نامید . زیرا در این سده همانگونه که راجع به شناخت طبیعت بحث می شد راجع به شناخت تاریخ هم بحث می شود . در سده هجدهم که کاسیدر آن را عصر روشنگری می نامند ، تاریخ در کنار طبیعت قرار می گیرد و روشنگری می کوشد تا هم تاریخ و هم طبیعت را با ابزارهای عقلی بسنجد .
اگر بخواهیم درباره ی ویژگی تاریخ نگاری قرن هجدهم- موسوم به عصر روشنگری- سخن بگوییم، باید اذعان کنیم که این فضای جدید معنای تازه ای از
زمان» فراهم آورد که جانشین نظریه ی زمان مطلق شد که مستقل از این جهان طی می شد و تغییراتش قابل محاسبه بود: نظریه ای که عمیقاً در همه ی نگرش های مربوط به گذشته تا قرن بیستم وجود داشت.
اما در کل این دوره عصر موفقی برای مورخان نبود . در این عصر ظهور گرایش های ناسیونالیستی (ملی گرایی) محرکی برای تاریخ نگاری بود اما تحت تاثیر پیشرفت علوم طبیعی و در پی تدوین قوانین کلی حاکم بر دیگرگونی جوامع بشری که توجه به وحدت تاریخ بشری را در دستور کار داشت . و مورخان به نحوی جنبه های از دوره های خاص جوامع را به تمام ادوار تاریخی تعمیم می دادند و به طور مشخص تاریخ را مرتبط با پیشرفت تمدن بشری می نوشتند .
نمونه های چنین تاریخ نگاری ای به وسیله بوسوئه با عنوان طرح تاریخی پیشرفت ذهن بشر در سال ۱۷۹۴ صورت گرفت که کل تاریخ شناخته شده انسان را به هفت دوره تقسیم می کرد . که هر دوره آن با یک اختراع بزرگ یا اکتشاف جغرافیای آغاز می شد .
اما در قرن نوزدهم تاریخ نگاری در مسیری کاملا متفاوت با گذشته ، گسترش یافت . و آموزش تاریخ در مدارس و دانشگاه های آلمان و سپس سایر کشورهای اروپایی ، راه گسترش تاریخ را فراهم کرد اما رشد گرایش های ناسیونالیستی ، و آزادی های فکری در این قرن تاثیرات منفی بر ذهن مورخان بر جای گذاشت .
مورد بعدی که مورد انتقاد مورخان در این دوره هم قرار گرفت دیدگاه اثبات گراها یا پوزیتیویسم بود که با ایمان به توانای عقل بشر برای درک هستی ، برای تفهیم نظم طبیعی و منطقی پدیده ها ، بر کشف قوانین ثابت علمی و عام در تاریخ با کمک داده ها و کسب حقیقت از راه آزمایش و تجربه اصرار می ورزید ، مورد چالش مورخین قرار گرفت ، ، زیرا پوزیتیویستها می گفتند که امکان تفسیر تاریخ وجود ندارد و مورخ فقط کاشفی است بی طرف که برای استفاده کاربردی از اسناد به عنوان ابزار عینی تلاش می کند . مثلا کُنت رسالت تاریخ نگاری را نشان از نظم طبیعی و تدوام آن در طول زمان می پنداشت و این تفسیر باعث محدودیت تاریخ نگاری می شد . به علاوه پوزیتیویستها به بسنده بودن حقائق اسناد و کشف واقعیات و نه باسازی تاریخ معتقد بودند و تاریخ را پیرامون شخصیت های سیاسی پیگیری می کردند . اما مورخین قرن ۱۹ م به ویژه آنهایی که در آلمان فعالیت می کردند تنها یک بخش از نگرش اثبات گرایی را در پیدایش علم که همانا تلاش در جهت شناخت گذشته به صورت دقیق و جزئی بود مطالعه می کردند و تا حد امکان سعی در دخالت ندادن ذهن و اندیشه های خود در این طریق می نمودند ، بدین سان علم تاریخ را به سمت محدودیت نگاری و ارائه گزارش های خام و بی مصرف سوق دادند . از این رو مجموعه تلاش های آنها نه تنها پیشرفتی برای علم تاریخ به همراه نداشت که حتی همان دستاوردهای عصر روشنگری را هم از آن گرفت ( چرا که در عصر روشنگری تلاش شده بود که از ساحت تاریخ سیاسی و نظامی صرف به سمت تاریخ اجتماعی گام برداشته شود .
ویژگی های تاریخ نگاری این دوران
۱-نوشتن تاریخ تحت تاثیر علاقه و تکلیف میهنی
۲- تاریخ نویسی در جهت روشن کردن زوایای گذشته به طور دقیق
۳-نوشتن تاریخ در راستای فواید عملی
۴-تلاش در جهت شرح و ارج گذاری شرایط زمان حال در پرتو بررسی گذشته
۵-جنبه ادبی و شاعرانه گرفتن آثار و دستاوردهای تاریخی
۶-نگاه خاص مورخان به گذشته که از تعبیر و تفسیر خاص مورخ از جامعه عصر خویش ناشی می شد .
این موارد بخشی از ویژگی های تاریخ نگاری این دوران بود که مانع از پردازش کاملا علمی به تاریخ می شد .
با این اوصاف رشد علوم طبیعی گرچه به رشد تاریخ کمک کرد ، اما به سازو کار عملی آن کمک موثری نکرد و تنها در گسترش و توسعه تاریخ نگاری تاثیر گذار بود
اما وضع در اواخر قرن نوزدهم تغییر کرد . اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه ها به هم ریخته بود و به دنبال آن تاریخ نیز دستخوش تغییر شد . در این زمان شوق و کنجکاوی عامه باعث شده بود که تاریخ را وسیله ای برای تبلیغ تمایلات و یا عقاید جاری بشناسد . کم کم تاریخ به خاطر نزدیکی به سیاست جامعه به عنوان واقعیتی مطرح شد و دانشجویان به این نوع نگارش هم علم دادند و دید علمی به تاریخ خواه ناخواه مسائل ذیگری را به همراه » آورد چرا که علم بنا به علم بودنش باید ویژگی های داشته باشد . در اینجا بود که به بررسی همه جانبه تاریخ پرداختند . روش تحقیق در تاریخ ، ترتیب اسناد و تحلیل مندرجات ، آرشیوها ، مطالعه تطبیقی در تاریخ ترقی باستانشناسی ، زبان شناسی ، سکه شناسی و به دنبال آن ابعاد احتضاری ، اداری ، حقوقی ، مذهبی و……. را در چارچوب آن قرار دادند و این باعث تقسیم کار در تاریخ شد و این جزئی نگاری کار مورخ را رنگ و بوی دیگر داد و در همین زمان بود که کم کم رنگ خود را می باخت . چون مباحث جزئی شده بود . کار تخصصی تر و قطعا سخت تر شده بود و اینجا بود که کمتر رغبتی به نگارش تاریخ در میان افراد غیر حرفه ای پدید می آمد .
در اینجا بود که نگارش های دسته جمعی باب شد . کاری عظیم و با یک تقسیم بندی منظم مثل تاریخ ۴۵ جلدی آلمانی (ویلهلم اونکن ) با همکاری چند تن از مورخان نوشته شد ه است یا تاریخ کمبریج و علاوه بر آن ایجاد تاریخ های قومی ، ملی و نژادی در ایجاد محیط سوء تفاهم بین الملل توسعه یافت.
با این حال جریانات فکری و معرفتی که در قرن بیستم بوجود آمدند و بار دیگر ضرورت مطالعه جامع و فراگیرتر گذشته را در دستور کار مورخان قرار دادند ، علم تاریخ را به سمتی سوق داد تا بتواند با نگاه از رویکرد های کاملا پوزیتیوستی در امر پژوهش و در پیش گرفتن نگرش ساختاری و تفسیری در فهم گذشته شأنی دوباره حاصل کند و در خدمت انسان و جامعه ، کارکردهای کارآمد تری ایفا نماید .
ایا تاریخ علم است
از دیرباز تا کنون در این زمینه نظرهای متفاوتی ارائه شده است دو فیلسوف نامدار تاریخ ارسطو از ( بانیان فلسفه قدیم ) و دکارت( پدر فسلفه جدید) بر علم نبودن تاریخ پای فشاری کرده اند و نه تنها در آن شأن و حیثیت علمی نیافته اند بلکه ضرر و افت هم در ان دیده اند از غیر فیلسوفان ناپلئون می گفت تاریخ چیست
هیچ ؟ افسانه ای بی پایه ای که تنها فرقش با دیگر افسانه ها آن است که همه ان را قبول دارند
فکر علم بودن تاریخ را نخستین بار خود مورخان مطرح کردند . فوستل دو کولانژ یکی از مورخان نامدار سده نوزدهم فرانسه تاریخ را نه یک فن ، بلکه علم ناب می دانست اما بیشتر مورخان نسل پس از او ،از به کار بردن صفت علمی برای تاریخ خودداری می کردند و دلیل اصلی خودداری آنان از به کار بردن صفت علمی برای تاریخ این بود که موضوع تاریخ را انسان یعنی فرد خاص می دانستند و هر گونه کوششی را برای پی بردن به مقاصد او و بالاتر از ان ، زندان کردن او در تگنای قوانین علمی ، یکسره بیهوده می شمردند .
علمیت تاریخ
مقصود از علمیت تاریخ این است که آیا تعریفی را که برای علم به معنای یک رشته علمی در نظر گرفته شده و براساس آن علومی مانند فیزیک ، فلسفه ، ریاضی ، مصادیق علم شمرده شده اند بر تاریخ نیز صادق است یا خیر؟
خلاصه اینکه آیا تاریخ یک رشته علمی است یا خیر؟
ابتدا باید ببینیم دانشمندان برای این که مجموعه ای از مسائل فیزیکی ، متافیزیکی وشیمی و…. را یک رشته علمی بنامند چه شرایطی برای آن در نظر می گیرند . آن گاه ببینیم که آیا گزاره های تاریخی از چنین ویژگی برخوردارند یا خیر . سپس درباره علمیت تاریخ قضاوت نماییم .
معنای علم
۱-مطلق آگاهی
علم به این معنا شامل تمام اقسام آگاهی مانند تصور تصدیق ، علم جزیی ، علم کلی ، علم حضوری و علم حصولی می شود و پراکندگی معلومات در آن نقشی ندارد . بنابراین شامل تاریخ نیز می شود .
۲-رشته علمی
علم به معنای رشته علمی ، مجموعه مسائلی است که حول محور خاص ، موضوع یا هدف واحد دور می زنند ، مانند اصول فقه ، شیمی ، فیزیک و اخلاق . روشن است که مفهوم علم به معنای دوم محدود تر از معنای نخست است . چرا که مسائل ، محدود به محور خاص است . در حالی که مسائل علم به معنای نخست ، هیچ محدودیتی را نمی پذیرد .
۳-رشته علمی تجربی
مفهوم علم به این معنا از دو معنای سابق محدودتر است ، زیرا مسائل آن علاوه بر این که حول یک موضوع معین است ، باید با روش تحقیق تجربی نیز بررسی شود.
شرایط رشته علمی بودن
۱-داشتن موضوع بحث واحد
قدما معتقد بودند که وحدت علم ، متوقف بر وحدت موضوع آن است . البته برخی ، داشتن هدف خاص را برای وحدت مذکور کافی می دانند . بنابراین هر چه درباره روح . و روان انسان است علم می باشد مانند روان شناسی عرفانی و فلسفی و تجربی
۲-وحدت روش تحقیق
برخی وحدت روش را ملاک وحدت علم قرار داد ه اند
ما سه روش تحقیق کلی در علوم داریم
۱ روش عقلی (در منطق ، ریاضیات ، فلسفه به کار می رود )
روش نقلی ( در تاریخ ، رجال و… به کار می رود .)
روش تجربی که خود به دو قسم تجربه درونی و بیرونی تقسیم می شو د که اولی در عرفان و دومی در زیست شناسی ، روان شناسی تجربی ، فیزیک ، و سایر علوم تجربی به کار می رود.
بنابراین اگر رشته علمی را تنها بر مبنای روش تحقیق دسته بندی کنیم بیش از سه رشته نخواهیم داشت .
به این جهت امروزه ملاک وحدت و کثرت علوم ، ترکیبی از وحدت موضوع و روش است ؛ یعنی در صورتی یک رشته علمی تکوین می یابد که از موضوع و روش واحدی برخوردار باشد . البته عده ای وحدت یک رشته علمی را براساس هدف معنا کرده اند که امروزه مطرح نیست .
۳-وجود نظم و انضباط درونی
شرط سوم یک رشته علمی ، وجود نظم درونی است . برای روشن شدن این مطلب باید به تماییز توصیف و تبیین توجه کرد
توصیف : در واقع بیان حالات یک پدیده بدون توجه به علت آن است مانند این که بگوییم : هر جسمی را که حرارات بدهیم افزایش حجم پیدا می کند .
تبیین : بیان علت یک پدیده توصیفی است ، برای نمونه گزاره توصیفی فوق را هم فیزیک دان می داند و هم یک فرد عامی ؛ ولی فیزیک دان چرایی و علت پدیده فوق را هم می داند . اگر از او بپرسید که چرا چنین می شود می گوید : حرارت ، فاصله مولکول های اجسام را زیاد می کند و افزایش حجم رخ می دهد . این را تبیین گویند .
آیا تاریخ یک رشته علمی است ؟
بدون تردید دو شرط نخست یک رشته علمی در تاریخ وجود دارد ، یعنی هم موضوع واحد و هم روش تحقیق واحد ، ولی درباره شرط سوم (نظم و انضباط درونی ) باید بحث شود که آیا تبیین در تاریخ وجود دارد یا خیر ؟
تبیین تاریخی تنها در صورتی میسر است که تمام شرایط آن حادثه را کشف کنیم و همچنین باید دید که آیا کشف همه اوضاع و احوال در اختیار و قدرت مورخ است یا خیر .
مثال : آیا می توان با کشف علل حمله نادرشاه به هند ، گفت : هر گاه این سه علت باشد به هند حمله می شود یا خیر .
به ظاهر در تاریخ وقتی ما علل حمله نادرشاه به هند را کشف کردیم ، نمی توانیم بگوییم که هر گاه این سه علت موجود باشد ، به هند حمله خواهد شد .
حتی نمی توان گفت که اگر این سه علت دوباره در زندگی نادرشاه پدید می آمد ، وی به هند حمله می کرد . هر چه دامنه را محدود کنید باز نمی توان گفت عمل دوباره تکرار خواهد شد . مگر این که تمام شرایط را کشف کنیم . در حالی که معلوم نیست کشف همه اوضاع و احوال برای مورخ ممکن باشد .
بنابراین باید در این مورد بحث کرد و برای نیل به این مقصود ، ابتدا تبیین علی و معلولی در علوم تجربی را مورد مطالعه قرار دهیم . آن گاه به تبیین علمی ویژه تاریخ بپردازیم.
۱-تبیین علّی و معلولی در علوم تجربی
در علوم تجربی وقتی می خواهیم علیت نور چراغ را برای روشنایی اتاق اثبات کنیم ، سه شرط لازم است .
۱-حضور هم زمان : یعنی هرگاه نور چراغ بود ، اتاق باید روشن باشد .
۲-غیبت هم زمان : یعنی هرگاه نور چراغ خاموش شد ، اتاق باید تاریک شود ، چرا که شاید نور اتاق از نور خورشید باشد
۳-تغییر هم زمان : یعنی هر گاه نور چراغ نصف شد ، روشنایی اتاق هم باید فروکش کند .
اکنون با توجه به مفهوم علیت در علوم تجربی و تبیین علی در آن ، آیا می توان تبیین علی مذکور را در تاریخ داشت ، یعنی آن سه شرطی که برای کشف علیت در علوم تجربی مطرح است آیا در اینجا پیاده می شود ؟ آیا می توان علت هجوم مغول به ایران را از طریق حضور هم زمان ، غیبت هم زمان و نوسان هم زمان به دست آورد ؟
بی گمان چنین امری میسر نیست چرا که تجربه و آزمایش این عوامل امکان پذیر نیست . علت حمله هر چیزی باشد از جمله جاه طلبی مغول یا فقر و تنگدستی – مقدمات سه گانه ارزیابی و کشف علیت در آن جاری نیست ، زیرا در علوم تجربی ، هم مشاهده ممکن است و هم آزمایش ولی در تاریخ مشاهده ممکن است اما آزمایش امکان پذیر نیست .
بنابراین با توجه به بیان فوق ، تاریخ از عرصه علوم تجربی خارج می شود ولی نمی توان گفت که از رشته علمی بودن خارج می شود زیرا فقدان تبیین علی به آن مفهوم که در علوم تجربی مطرح است – به معنای عدم امکان وجود هر تبیین علی دیگری در تاریخ نیست .پس باید دید که آیا در تاریخ مفهوم دیگری غیر از مفهوم تبیین علی در علوم تجربی وجود ندارد که تاریخ را به یک رشته علمی تبدیل سازد .
تبیین علّی ویژه تاریخ
مقصود از تبیین علی در تاریخ این نیست که ایا حوادث تاریخی که در خارج محقق شده علت مند بوده یا نه ، زیرا به طور مسلم طبق اصل علیت هر پدیده ممکنی نیازمند علت است و بی تردید پدیده های تاریخی از این اصل و قانون کلی جدا نمی شوند.
مقصود از تبیین علی تاریخ این است که ایا ما با این گزاره ها و آثار موجود تاریخی می توانیم حوادث تاریخی را به گونه ای که گزاره های آن نظم و انضباط درونی یافته و عنوان رشته علمی بر ان اطلاق شود تبیین علی کنیم یا خیر ؟
برای پاسخ به این پرسش باید گفت که مسئله امکان یا عدم امکان تبیین علّی تاریخ به دو صورت تصور می شود :
الف) آیا می توان وقایع تاریخی را به صورت علت دار در آورد و به هم پیوند زد ؟
ب) آیا می توان از تاریخ موجود ، قوانین حاکم بر حرکت تاریخ را استخراج کرد و از این رهگذر حوادث آینده را سامان داد و پیش بینی نمود یا خیر ؟
بی گمان اگر علت را در صورت نخست به معنای علت تامه نگیریم ، امری ممکن است . به این بیان که ما می توانیم با مطالعه حوادث جزیی تاریخ و آن چه قبل ، بعد و هم زمان با آن اتفاق افتاده است و مقایسه آن با حوادث مشابه در بسیاری از موارد ، علت ناقصه حوادث را پیدا کنیم در اصل رسالت تاریخ تحلیلی تبیین علّی حوادث تاریخی است .
برای مثال : با مطالعه تاریخ صدر اسلام ، درگیری های میان قریش و رسول خدا (ص) در مکه ، هجرت آن حضرت به مدینه و تصاحب اموال مسلمانان توسط کفار قریش ، هم زمانی خروج لشکر اسلام از مدینه با خروج کاروان تجاری قریش از مکه ، گزارش های موجود درباره انگیزه شبیخون زدن به کاروان تجاری قریش از سوی مسلمانان و در نهایت ، برخورد مسلمانان به سپاه قریش در بدر ، می توان گفت که یکی از عوامل اساسی جنگ بدر ، انتقام گیری از قریش به دلیل تصاحب اموال مسلمانان در مکه بوده است . بنابراین تبیین علّی به معنای یافتن علل ناقصه حوادث جزیی در تاریخ ، امری ممکن و مرسوم است . اما تبیین علّی تاریخ به معنای یافتن قوانین کلی حاکم بر حرکت تاریخ و علت های کلی تحولات عمده تاریخ ، بدون نگاه خاص به یک حادثه ، که فلسفه نظری تاریخ ، عهده دار آن می باشد . امری ممکن ولی بسیار سخت و دشوار می باشد ؛ زیرا فیلسوف تاریخ برای یافتن علل کلی مذکور باید ابتدا مطالعاتی درباره برخی از برهه های تاریخ داشته باشد تا بعد از تحلیل آنها و یافتن علل مشابه برای حوادث مشابه به فرضیه های دست یابد . بعد از این مرحله باید فرضیه های خود را د ر مقاطع و بخش های بیشتری از تاریخ را بررسی کند تا در صورت دریافت پاسخ های مثبت ، فرضیه اش به نظریه علمی مبدل شود . منتها چنین عملی بسیار دشوار است . از این رو فیلسوفان نظری تاریخ به ندرت توانسته اند به یک قانون قطعی در حرکت تاریخ دست یابند و حتی کسانی که ادعای چنین کشفی را کرده اند پس از زمان اندکی ادعایشان نقض گردیده است برای نمونه مارکس بعد از مطالعات زیادی در تاریخ گفت : همع جوامع در مسیر تحول خود مراحل پنچ گانه – کمون نخستین ، برده داری ، زمین داری ، سرمایه داری و کمونیسم را می گذارنند و این را به عنوان یک قاتون حاکم بر تاریخ اعلان کرد . ولی نظریه او بعدها توسط شاگردانش نقد و نقض شد و امروزه بطلان آن ثابت گردیده است . البته این بدان معنا نیست که همه راه های تبیین حرکت تاریخ و معرفت قوانین حاکم بر آن برای انس مسدود باشد . ما براساس مبانی عقلانی و دلایل استواری که بر حقانیت دین ، رسولان الهی و کتب آسمانی داریم ف معتقدیم که به کمک وحی ، اخبار پیامبران و ائمه طاهرین می توان بصورت قطعی بر برخی از قوانین حاکم بر تاریخ دست یافت . نکته مهمی که باید در تبیین علی تاریخ به آن توجه داشت این است که علل تحولات تاریخی را به هر دو معنای پیش گفته شده نمی توان در علت خاص منحصر کرد زیرا حوادث اجتماعی و تاریخی پیچیده اند و علل مختلفی در ساماندهی آنها دخالت دارد . به این جهت مورخ باید به این مسأله توجه داشته باشد تا گرفتار نظریات غیر واقع بینانه نشود .
بنابراین و با توجه به توضیحات فوق و دو نکته اخیر باید گفت که تبیین علّی تاریخ ، امری ممکن می باشد ، اما ویژگی تبیین تاریخ این است که ما در تاریخ با مقایسه حوادث با یک دیگر و قراین و شواهد موجود درباره یک حادثه ، بی تردید می توانیم به علل ناقصه آن دست پیدا کنیم ، نه علت تامه آن ، ولی از آنجا که این علل جزیی ما را از ابهام خارج می کنند ، نوعی بیان و روشنگری ایجاد می نمایند و ما را از جهل به علم می رسانند که نوعی تبیین علّی روشن گر محسوب می شوند.
عده ای در علم بودن تاریخ تردید می کنند زیرا :
۱-نمی توان قطعیت آن را مانند فیزیک یا ریاضیات پذیرفت.
۲- در تاریخ مشاهده مستقیم وجود ندارد و رویدادها را که فقط با واسطه مدارک و اسناد که تنها تصویر ناقصی از اصل رویدادها می دهند ، می توان درک کرد .
۳-سروکار تاریخ با امور جزئی و فردی است که فقط یک بار روی می دهند . شباهت آنها هم نه تکرار واقعی است و نه حاکی از وحدت تمام اسباب .
۴- تاریخ نمی تواند جامعه انسانی را به عنوان یک پدیده ثابت و بی حرکت مطالعه کند و باید ان را طی حرکت و تحولش نیز بررسی کند.
۵-تاریخ هرگز نمی تواند چیزی را به طور دقیق پیش بینی کند و به قانون منتهی شود.
در مقابل طرفداران علمیت تاریخ برای بررسی جایگاه تاریخ به عنوان علم ، خصوصیات آن را با دانش علمی مقایسه می کنند .
۱-مهم ترین خصوصیت دانش علمی آن است که براساس نظم و روش به دست می آید . تاریخ نیز مطالعه ای است که طبق شیوه و روش خاص خود دنبال می شود ، پس مطالعه ای علمی است . تاریخ و علم در روش ، همسانیهای بسیاری دارند : هر دو می کوشند امر نامشهود را نشان دهند ، هر دو با مسائلی دست به گریبا اند ؛ هر دو می کوشند پدید ه های را تبیین کنند ؛ هر دو نوعی استقراء به کار می برند و هر دو از تعمیم های به دست آمده استفاده می کنند . سرانجام می توان گفت که هر دو به دنبال حدس و ابطال هستند.
۲-علم از مجموعه ای حقایق عام و کلی تشکیل می شود . مخالفان علمی بودن تاریخ معتقدند که تاریخ با موضوعات یکتا و خاص سروکار دارد و از این جهت میان علم و تاریخ تمایز قائل می شوند . در مقابل طرفداران علمی بودن تاریخ معتقدند در تاریخ نیز با کلیات سرو کار داریم .
ای . اچ . کار . می گوید : مورخ در واقع به خاص ، علاقه ای ندارد بلکه جنبه عام خاص مورد توجه اوست و این جمله او ـ مورخ برای آزمودن شواهد خود ، مدام کلیات را به کار می برد . ناضر به وجود کلیات در تاریخ است .
والش در این باره می نویسد : تاریخ از این جهت با علوم طبیعی فرق دارد که هدف مورخ این نیست که نظام معینی ، مبتنی بر قوانین کلی بوجود آورد ، ولی البته این بدان مفهوم نیست که تصور گردد در تفکر تاریخی ، چنین قوانینی به صورت پیش فرض وجود ندارد . مورخ مرتبا از کلی گویی استفاده می کند و به ویژه کلی گوییهای که افراد بشر نسبت به انواع گوناگون اوضاع و شرایط عکس العمل نشان می دهند . به این ترتیب درباره طبیعت انسان ، کلی گوییهای به صورت پیش فرض عرضه می کند و هیچ شرح و توصیف تاریخی را که توجه به این نکته مبذول ندارد ، نمی توان کامل خواند .
۳-علم آینده را پیش بینی می کند . دانشمندان علوم طبیعی به واقعیت های کلی و عمومی علاقه مندند و پیش گویی را وظیفه خویش می دانند . برعکس ایشان ، مورخان در جریان کار خود به ندرت نتایج واقعا کلی و عمومی را بیان می دارند و در واقع قادر به پیش بینی نیستند . آیا این امر به علمی بودن تاریخ ضربه نمی زند ؟
در پاسخ به این پرسش گفته شده که در علوم طبیعی نیز همواره پیش بینی دقیق میسر نیست و باید به نسبیت اندیشید ، اما درجات نسبیت در دانش انسان بسیار بیشتر است .
۴-علم دارای کیفیت عینی است : « عینیت از ویژگی های است که باید در هر دانشی که دارای جایگاه علمی است وجود داشته باشد . وقتی یک سلسله اطلاعات را عینی توصیف می کنیم یعنی دارای کیفیتی هستند که همه آنها را می پذیرند . عینیت در علوم طبیعی به طور کامل وجود دارد یعنی در شرایط عادی می توانیم انتظار داشته باشیم که دو یا چند عالم طبیعی که با در دست داشتن شواهد واحدی کار خود را اغاز می کنند به همان نتایج برسند.
با توجه به همه موارد فوق ، پاره ای محققان ، تاریخ را به لحاظ داشتن موضوع مشخص ، روش تحقیق خاص و وجود نوعی نظم و انضباط درونی ( اصل علیت و تبیین ) یک رشته علمی و نه علم می دانند . اینان معتقدند روش های پیشنهادی کاربست روش های علوم تجربی در زمینه علوم اجتماعی نتوانسته این مشکل را حل کند و راه پیشرفت علوم اجتماعی را بنمایاند . بنابراین تا کشف چنین روشی و تا تدوین قوانین مستحکم علمی ، تاریخ فاقد صفت مشخصه علم خواهد بود و ما از آن به عنوان یک نظام مطالعاتی نام خواهیم برد البته این بدان معنا نیست که منکر استعداد این بخش از مطالعات بشری در رسیدن به مقام علم هستند بلکه آن را در مقام مقایسه با علوم تجربی در سطح کیمیاگری می دانند نه در سطح علم شیمی .
اما اگر مانند کالینگ وود علم را پی بردن به چیزها بدانیم ، در آن صورت تاریخ علم است
مقصود از عینیت تاریخ
برخی معتقدند که تاریخ امر ذهنی است نه عینی ، یعنی آنچه تحت عنوان تاریخ نوشته و گفته می شود ، ساخته و پرداخته ذهن مورخ است و معلوم نیست در عالم خارج ، چنین اتفاق های افتاده باشد ؛ چه این که تاریخ تجربه پذیر نیست زیرا بیش از یک بار اتفاق نمی افتد و تنها برای برخی افراد قابل تجربه است . لذا چنین اموری از حوزه علم تجربی خارج است . معنای عینی بودن در علم همین است .
عینی معنایی جز تجربه پذیر همگانی ندارد . طبق این نظر مورخ براساس تعصبات ، غرض ورزی ها ، منافع شخصی ، صنفی ، حزبی یا گروهی ، برخی از گزاره های تاریخ را گزینش می کند ، کنار هم می چیند و آنها را مطابق میل خود ، تحلیل و به جامعه عرضه می کند . از آنجا که ذهنیت حاکم بر مورخ ، همواره مطابق با واقع و عالم خارج نیست ، پس آنچه او می نویسد ، واقع نمایی ندارد و تنها نمایان گر ذهنیت حاکم بر اوست . نه عینیت و واقعیت خارجی . بنابراین تاریخ مانند سایر علوم ، واقع نما نیست و اصلا علم نیست و مانند هنر و ادبیات نمایشی ، مولود عالم خیال و ذهنیت مورخ است .هم چنان که از یک نقاشی ، انتظار تصویر واقع نما نمی رود از تاریخ نیز چنین انتظاری نمی رود . همان گونه که دنیای شعر و شاعری ، دنیای تشبیه و مبالغه است و حقایق را نباید از لابه لای اشعار جست و جو کرد ، حقایق گذشته ر ا نیز نباید از زبان مورخ شنید و یا در آثار مکتوب تاریخی جست و جو کرد .
منابع
-فلسفه تاریخ از دکتر سید ابوالفضل رضوی
-فلسفه تاریخ از جواد سلیمانی
-مبانی علم تاریخ از دکتر مفتخری
-مقاله جریان های ضد تاریخی (ارسطو ، دکارت و کنت ) از حمید آزاد .
-تخیل پیشینی و معرفت تاریخی : کالینگوود و ایده تاریخ از سمیرا الیاسی.
-تاملی معرفت شناختی در باب علمیت و عینیت تاریخی از فیاض زاهد .
-نگاهی به تاریخ نگاری اروپا در قرن نوزدهم میلادی از سارا باقری .
