نویسنده و گردآوری شده توسط : ابوالفضل فدائی
گروهی که در متون فرقه شناختی و منابع تاریخی با نام خوارج از آن یاد می شود ، یکی از دیرین ترین فرقه ها در تاریخ امت اسلامی در عرصه هماورد احزاب سیاسی و از آن پس اندیشه های دینی است . این گروه که در آغاز در قالب حزبی سیاسی و در برابر دو حزب عمده دیگر روزگار خود یعنی شیعیان علی (ع) و طرفداران معاویه شکل گرفت و بعدها نیز در مسأله مطروح دهه های پایانی سده اول یعنی داوری در برابر مرتکب کبیره در جایگاه یک گروه کلامی در برابر مرجئه قرار گرفت و در سده های پسین در قالب گروه ها یا شاخه های با اندیشه های معتدلتر به حیات خود ادامه داد .
زمینه ها و پیشینیه ها شکل گیری خوارج
در بستر تاریخی رخدادهای پس از صفین گروهی تندرو شکل گرفت که بعدها و البته در همان سده نخست به نام خوارج و حروریه شناخته شد. اما در تحلیل ماهیت و پیشینه خوارج نظریه های متفاوت مطرح است . عرفان عبدالحمید با تکیه بر اینکه « امکان ندارد این حزب یکباره شکل گرفته باشد ،بلکه ناگزیر باید گفت اندیشه های بنیادین این حزب که مبانی نخستین حزب بر آن استوار شده پیش از آن در میان گروهی از مسلمانان وجود داشته است یا آنکه این اندیشه با اهداف یا افکار دیگری که در آن دوره و پیش از جریان حکمیت ذهن مسلمانان را به خود مشغول داشته دارای همسویی و سازگاری بوده است »
به چهار زمینه برای حرکت خوارج می پردازد ، این چهار زمینه عبارتند از :
الف)حرکت خوارج نماینده گرایشی بود که در میان گروهی از صحابه پرهیزکار که به «قراء» مشهور شده بودند حکم می راند . این گروه از اوضاع اجتماعی پیش آمده پس از گسترش فتوحات و ناآرامی ها و نگرانی ها و نیز توزیع نادرست ثروت و از انشعاب ها و اختلاف های که میان مسلمانان روی می داد ناخشنود بودند . آنان به جامعه آرمانی می اندیشیدند که عدل مطلق بر آن حکم فرما و از فاصله ها و نزاع های طبقاتی به دور باشد . این گروه بیش از هر چیزی خود را در دیدگاه ویژه شان در مورد امامت نشان می داد ؛ چه ، این گروه به انتخاب مطلقاً آزاد امام عقیده داشتند و هیچ شرطی برای امام در فرض ضرورت انتخاب او قائل نبودند . این رویکرد آرمانگرایانه افراطی ، صاحبانش را به نوعی ایستایی فکری و تعصب کشاند و زمینه را بر رخ نمودن گرایش های تندروانه در میان آنان فراهم ساخت .
ب)جنبش خوارج ، همچنین نماینده روح تمرد و سرپیچی از حکومت مرکزی است که به طور سنتی بر قبایل عرب حکم فرما بوده است . کسانی که از اثرگذاری این زمینه در شکل گیری خوارج سخن به میان می آورند بدان استناد می کنند که این گروه عمدتاً از عرب های خالص بوده اند و چنین زمینه ای در میان عرب ها پیش از این نیز خود را در جریان «رده » و در دوران ابوبکر نشان داده ، و سر پیچ هایی که در تاریخ به نام ارتداد یا ردّه خوانده شده ، نمونه ای از تن ندادن عرب های بیابان نشین به حاکمیت مرکزی ، بویژه حاکمیت مرکزی خاندان قریش است . از نگاه طرفداران این نظریه ، جنبش خوارج ، خود نمادی دیگر از همین روحیه است ، به ویژه آن که خاندان عرب تمیم بیش از هر خاندانی تحت تأثیر چنین روحیه ای بوده و این در حالی است که شماری از رهبران خوارج چون مسعر بن فدکی ،حرقوص بن زهیر و عروة بن ادیه از عرب تمیم بوده اند.
ج)جنبش خوارج افزون بر این در تعصب های قبیله ای و ناسازگاری هایی تاریخی تیره ها و قبایل مختلف عرب ریشه دارد . این ناسازگاری خود را تا حدی نیز در نبرد صفین نشان می دهد . در آن نبرد قبایل ربیعه بیش از دیگران میداندار هستند و به روایت منقری علی (ع) هیچ کس را همسنگ ربیعه نمی داند و بر آنان بر نمی گزیند و این بر قبایل مضر گران می آید . این در حالی است که بخش مهم دیگری از سپاه آن حضرت از قبیله تمیم هستند که خود را از تیره اعراب مضر است . از همین قبیله بود که سران اولیه خوارج برخاستند . در نبرد صفین همچنین گروهی دیگر حضور آشکار دارند و آنان اعراب یمنی تبار هستند و برخی از شخصیت های آنان چون مالک اشتر و اشعث بن قیس از نزدیکان و اثر گذاران در سپاه علی (ع) به شمار می روند . رویارویی این تیره ها با همدیگر است که از دیدگاه مولر زمینه ژرفتر سردرگمی های سپاه صفین را فراهم می سازد.
د)جنبش خوارج تا اندازه ای نیز ریشه در حرکت و اندیشه های غالیان و به طور مشخص سبئیه داشت ؛ چه بخشی از رهبران خوارج یا همه آنان که در دوران شکل گیری حروریه رهبری این گروه را در اختیار گرفتند پیش از این در کنار سبئیه با عثمان مخالفت می ورزیدند و همه در قتل خلیفه مسلمانان با همدیگر شریک بودند و بدان افتخار نیز می کردند . از دیدگاه طرفداران نظریه تأثیر سبئیه و غالیان در خوارج و اندیشه های آنان این هر دو گروه از این بیم که مباد بر کشتن غثمان محاکمه شوند از پایان یافتن وضعیت جنگی و استقرار صلح می ترسیدند و از همین روی پیوسته در اندیشه استمرار بخشیدن به وضعیت جنگی و بحران بودند .
از دیگاه نگارنده ، هر چند نمی توان به طور قطع از نفی هیچ کدام از زمینه های چهارگانه پیش سخن به میان آورد و آنها را در شکل گیری خوارج بی اثر دانست ، اما دست کم این حقیقت روشن است که برخی از زمینه های یاد شده اثر فراوان تر و آشکار تری داشته اند . مهم ترین همه این زمینه ها نیز همان زمینه نخست است که گواه های تاریخی هم دارد ؛ برای نمونه می توان از حضور جمعی از زهّاد و نسّاک در صفوف خوارج یاد کرد که گروهی از آنان نیز در جنگ نهروان کشته شدند. اینان به جای آنکه گرفتار بی دینی – به معنای بی اعتنایی به آیین های دین – باشد در دام برداشت های نادرست از دین اسیر شده بودند .
پس می توان این سخن ولهاوزن را پذیرفت که پس از تحلیلی درباره قاریان توجه می دهد که «اینان همان خاک پاکی هستند که خوارج در آن رویٔدند» نظريه اي كه « هنوز معتبرتر از تفسير هاي جديد است كه خارجيان نخستين را تازياني باديه نشين مي دانند كه كوشيدند تا نظريه برابري خواهانه قبيله اي خودشان را براساسي اسلامي از نو بنيان نهند .
منابع
-تاريخ فرق اسلامي (۱) از دكتر حسين صابري | صفحات ۳۱۹/۳۲۰/۳۲۱/۳۲۲/۳۲۳
