نویسنده : ابوالفضل فدائی
چکیده
قیام یحیی بن زید قیامی به رهبری یحیی بن زید بن علی نوه امام سجاد (ع) بر ضد حکومت بنی امیه می باشد . این قیام در سال ۱۲۵ هجری در زمان حکومت ولید بن یزید مصادف با دوره امامت امام صادق ( ع) ، در خراسان رخ داد و با انگیزه دعوت به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) ، امر به معروف و نهی از منکر ، خون خواهی امام حسین (ع) ، یاری اهل بیت (ع) و تشکیل حکومت آغاز شد و در نهایت به کشته شدن یحیی و یارانش انجامید .شهادت یحیی به نمادی از مقاومت در برابر امویان تبدیل شد و مردم را در همراهی با قیام ابومسلم خراسانی در خراسان مصمم ساخت . در این مقاله ضمن بررسی انگیزه ها و اهداف قیام یحیی بن زید ، آثار و پیامدهای این قیام نیز مورد بررسی قرار گرفته است .
کلید واژه :یحیی بن زید ، قیام ،خراسان ، امویان .
مقدمه
قیام زید بن علی در دهه پایانی حکومت امویان شکل گرفت . شهادت مظلومانه ی زید و یحیی باعث تحریک گسترده ی احساسات و عواطف مردم در خراسان شد به صورتی که این شدت احساسات در نام گذاری فرزندان و عزاداری و تبرک جستن به یحیی نمایان شد و در این هنگام عباسیان که خود از یاری زید و یحیی امتناع کرده بودند توانستند از این فضای احساسی بهره برداری کنند و به قیام خود رونق دهند. و از جمله دلایلی که باعث شکست یحیی و یارانش شد شامل عدم تمرکز یحیی در مکان خاص، جوانی یحیی، تعویض استاندار خراسان، سپاه عظیم دشمن، مسأله امامت، عدم بیعت وعده دهندگان به یحیی می باشد.با این حال قیام زید بن علی و بعد از او قیام فرزندش یحیی بن زید ، مقدمات سقوط حکومت بنی امیه را بیش از پیش فراهم آوردند . ابومسلم همه کسانی را که در شهادت یحیی دست داشتند ، به قتل رساند.
شروع قیام
پس از شهادت زید بن علی، اصحاب او از گرد یحیی، فرزندش، متفرق شدند(البلاذری ،۱۴۱۷: ۱۳۷۹) و تنها ده نفر از یاران پدرش در کنار او باقی ماندند. پس یحیی قصد خراسان نمود. او در آغاز به سمت مدائن رفت که در آن دوران شاهراه خراسان از راه عراق بود.(اصفهانی ،۱۳۶۲: ۲۳۶ ) این حادثه در حالی روی داد که یوسف بن عمر، حاکم کوفه و قاتل زید بن علی(ع) از جستجوی او دست کشیده بود؛ زیرا تا قبل از آن یوسف، گمان میبرد که یحیی به سان پدر در خانه کوفیان مخفی شده است. (طبری ،۱۳۷۵ :۴۲۹۰)زمانی که یوسف بن عمر، از حرکت یحیی به سمت خراسان آگاهی یافت، این خبر را به هشام بن عبدالملک گزارش داد، پس هشام، دستور تعقیب او را به نصر بن سیار والی خراسان نوشت.(یعقوبی ،۱۳۷۸ : ۲۹۹) یحیی پس از مدتی به بلخ نزد حویش بن عمرو یا حویش بن عبدالرحمن رفت و نزد او ماند تا زمانی که هشام بن عبدالملک درگذشت و ولید بن یزید به خلافت رسید.
زمانی که ولید بر سریر خلافت استقرار یافت، یوسف بن عمر حرکت یحیی بن زید را با منزلگاههایی که داشت برای نصر بن سیار می نوشت (طبری ،۱۳۷۵ : ۴۳۳۹) و کتباً دستور داد تا حویش را وادار نماید تا محل اختفای یحیی را فاش سازد و در این امر شدت عمل به کار برد. نصر نیز چنین کرد و حویش را ششصد تازیانه زد و سخت آزرد؛ اما او قسم یاد کرد که به خدا اگر یحیی زیر قدم من باشد من پای خود را از وی برنخواهم داشت هرچه از دستتان برمی آید در حق من دریغ مدارید؛ (ابن اثیر :۱۷۸)اما فرزند او، قریش، تاب دیدن شکنجه پدر را نیاورد و محل اختفای یحیی را به نصر گفت پس، عقیل بن معقل، حاکم بلخ، یحیی را بگرفت و نزد نصر برد.(طبری،۱۳۷۵ :۴۳۳۹ ) او نیز یحیی را به زنجیر کشید و جریان را به یوسف بن عمر گزارش کرد. ولید بن یزید، به نصر بن سیار دستورداد که یحیی را امان دهد و او و یارانش را نیز رها سازد. هنگامی که یحیی بن زید آزاد شد، دستور دادند تا زنجیر از گردنش بگشایند. این خبر به گوش شیعیان خراسان رسید، پس گروهی از ثروتمندان آنان به سراغ آهنگری رفتند که زنجیر از گردن و دست و پای یحیی گشوده بود تا آن زنجیر را از وی خریداری نمایند و آن را به قیمت گزافی خریدند. آنان حلقه های زنجیر را میان خویش قسمت نمودند و از آن حلقه ها برای انگشتریهای خود نگین ساختند و بدین ترتیب از شخصیت یحیی تبرک جستند.(اصفهانی ،۱۳۶۲ : ۲۳۹).
پس از آزادی یحیی، نصر بن سیار به او دو هزار درهم داد تا نزد ولید بن یزید، خلیفه وقت رود(طبری ،۱۳۷۵ : ۴۳۴). پس او را به جانب سرخس روانه کرد و از حاکم آنجا خواست تا یحیی را به طوس بفرستد و در نامه دیگر به حسین بن زید یمنی، فرماندار طوس نگاشت تا یحیی را به ابرشهر(نیشابور) روانه سازد. عمرو بن زراره قسری والی ابرشهر او را به بیهق فرستاد. یحیی از بیم به خطر افتادن جانش از سوی یوسف بن عمر از ادامه سفر به سمت عراق خودداری نمود پس به سمت ابرشهر بازگشت و به نقلی با ۱۲۰ مرد جنگی و به قول دیگر با ۷۰ جنگجو، در مقابل عمرو بن زراره ایستاد و این سرآغاز قیام او بود. پس عمرو با ده هزار کس با او به نبرد پرداخت(طبری ،۱۳۷۵ : ۴۳۴۱) که در این نبرد نابرابر، یحیی پیروز میدان شد و عمرو بن زراره کشته شد و یحیی، سلاحشان را به غنیمت گرفت.(اصفهانی ، ۱۳۶۲)
پس از این نبرد، یحیی به سوی هرات و از آنجا به سوی جوزجان عزیمت کرد، اما نصر بن سیار بیکار ننشت و سالم بن احوز(اعور) را به مقابله با وی فرستاد. در این زمان بود که عده ای از جوزجان، طالقان و فاریاب و بلخ به او ملحق شدند. او در جوزجان بر ضد ظلم و جوری که بر مردم آن دیار میرفت به پاخاست و سرانجام پس از سه روز نبرد میان سپاه او و مسلم بن احوز، در دهکده ای به نام ارعونه در عصر روز جمعه، (ابن عنبة ،۱۴۲۷ :۲۵۸)عیسی، غلامی آزاد شده که به قبیله غزه بستگی داشت
بر پیشانی یحیی تیری زد و او را از اسب فرو انداخت و سورة بن محمد، امیر میمنه سپاه دشمن، سر از تن یحیی جدا نمود. (اصفهانی ،۱۳۶۲ : ۲۵۸ )اما یاران او تا آخرینشان، دست از نبرد برنداشتند تا همگی به شهادت رسیدند که این واقعه بنابر قول طبری در اواخر سال ۱۲۵ رخ داده است.
دلایل انتخاب خراسان
در مورد اینکه چرا یحیی خراسان را انتخاب کرد ، دلایل فراوانی وجود دارد ؛ که ما به ذکر چند دلیل اکتفا می کنیم :
۱-شیعیان در آن منطقه فراوان بودند .
۲-دوری از مرکز خلافت اموی
۳- اختلاف موجود بین قبایل در آن سامان (حسینی گرگان ، ۱۳۸۸: ۴۱۱)
انگیزه های قیام یحیی
با توجه به این که یحیی بن زید از اولین مراحل قیام پدر تا پایان آن به همراهی پدرش پرداخت و در طول نهضت خود عملی که با سیره ی پدر مغایرت داشته باشد از او سر نزد ، می توان به این نتیجه رسید که بین انگیزه های یحیی و پدرش برای انجام قیام همسانی وجود دارد و در واقع یحیی ادامه دهنده مسیر پدرش می باشد . البته وصیت زید به یحیی مبنی بر رعایت تقوای الهی و جهاد با بنی امیه و دشمنان خدا (بلاذری ، :۲۵۰) در تقویت انگیزه های سابق و روحیه مجاهدت در یحیی موثر بوده و این امر در پاسخ یحیی به نصر بن سیار زمانی که یحیی را از قیام بر حذر می داشت و همچنین روایت علی بن بلال آملی ، از ترغیب و تشویق یارانش در میدان جنگ هویداست . (آملی ، ۴۲۱)
مهم ترین عللی که در شکل گیری این قیام نقش دارند را می توان این موارد دانست .
الف ) دعوت به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص ) . ( طبری ، ۱۷۲)
ب) خونخواهی از امام حسین (ع) . (مفید و بغدادی ، ۱۴۰۹ ق :۴۵)
ج)یاری رساندن به اهل بیت پیامبر ( ص ) و تشکیل جکومت به رهبری اهل بیت ( ع) . ( طبری و صدوق ، ۱۳۸۷ ق :۱/۲۴۹- ۲۴۸)
د) امر به معروف و نهی از منکر . ( مفید )
پ ) دعوت کوفیان : هر چند زید برای انجام قیام انگیزه های فراوانی داشت ولی این دعوت کوفیان بود که زمینه را برای زید فراهم آورد و می توان این دعوت را مهم ترین علت آغاز قیام دانست .
چ)دفاع از مظلومان و محرومان جامعه .(طبری ، ۱۷۳- ۱۷۲)
دلایل شکست قیام یحیی
قیام یحیی بن زید در خراسان به شکست انجامید ، البته مقصود ما از شکست ، این نیست که قیام بی ثمر ماند ،در واقع به پیروزی انجامید ، اما چون هر دو راه « شهادت یا پیروزی ظاهری » خواسته خود یحیی و راه پر افتخار او و یارانش بود . مقصود ما ، علل شکست ظاهری نهضت یحیی در آن شرایط خاص خراسان است . از این رو می توان دلایل شکست ظاهری قیام را چند چیز دانست .
۱-وحشت یاران زید
پس از شهادت پدر یحیی (حضرت زید ) ، دشمن جسد مطهّر او را از خاک بیرون آورد و به دار آویخت و به تعقیب و شکنجه هواداران نهضت او پرداخت .رعب و وحشتی که در کوفه و دیگر شهرهای اسلامی آن روز واقع شده بود ، باعث شد کسی از یاران ، اصحاب از یاران ، اصحاب و هواداران زید شهید در خونخواهی فرزند او یحیی شرکت نکنند.
۲- جوانی یحیی
برخی معتقدند که عدم بیعت اصحاب و یاران زید با فرزندش ، جوانی و کم سن و سالی یحیی بوده است . آنها در فکر بودند که چگونه پدر او که در کوفه و عراق نفوذ فکری و احترام اجتماعی و پایگاه بزرگ فقهی و کلامی داشته به این سادگی به شهادت رسیده ، و بزرگان اصحاب او در گوشه خانه عزلت اختیار و یا شکنجه و اعدام شدند .
۳-عدم تمرکز یحیی در مکان خاص
جا به جایی سریع و بدون برنامه قبلی و به اجبار یحیی بن زید از شهری به شهر دیگر و در حالت گریز و فرار ، مانع شناخت ایشان و جایگاه و اعتماد نیروهای انقلابی به ایشان شد .
۴-مسأله امامت
علت دیگری که در وجود آمدن اختلاف بین یاران یحیی و شیعیان موثر بود و در شکست نهضت اثر مهمی داشت ، مسأله امامت و شرکت نکردن امام صادق (علیه اسلام ) در قیام ، و پیشگویی آن حضرت نسبت به شهادت یحیی و شکست قیام او است .
۵-تعویض استاندار خراسان
دشمن تمام تحرکات یحیی را زیر نظر داشت ، حتی پیوستن شمار اندکی از اهالی بیهق برای او گران آمد. هشام که از آشفتگی اوضاع خراسان و بسیاری مخالفان حکومت در آنجا با خبر گشته بود . نصر بن سیّار لیثی را استاندار خراسان نمود و دست او را در قتل و غارت و خاموش نمودن این فتنه بازگذاشت و او نیز به جهت خودی نشان دادن ، چنان ترس و وحشت در خراسان ایجاد کرد که کسی جرات پیوستن به سپاه یحیی را نداشت .
۶-عدم بیعت وعده دهندگان به یحیی
شاید یکی از دلایل عدم همراهی بیعت کنندگان با یحیی ، تعویض استاندار خراسان بوده که به سفاکی شهرت داشته است .
۷-سپاه عظیم دشمن
شکست ابتدایی و کشته شدن حاکم نیشابور باعث شد که در نبرد دوم ، سپاهی عظیم و متشکل از نیروهای بومی و سپاهیان مناطق دیگر که حدود ده هزار نفر می شدند ، با لشکر حداکثر هفتصد نفری یحیی رو درو شده و مقاتله نمودند . این عدم موازنه نیروها باعث تضعیف روحیه سپاه یحیی و در نهایت شهادت او شد
تاریخ و محل شهادت یحیی
جنازه یحیی را در دروازه جوزجان به دار زدند و همچنان به دار بود تا این که ابومسلم خراسانی قیام کرد و بر اوضاع چیره شد و بدن یحیی را از دار پایین آورد و بر آن نماز گزارد و دفن نمود.
مورخان اسلامی درباره محل شهادت یحیی در جوزجان اتفاق نظر دارند ، اما درباره روز و سال شهادت آن حضرت اختلاف نموده اند . که به اقوال زیر خلاصه می گردد .
۱-عصر روز جمعه ، رمضان سال ۱۲۵ ه.ق در قریه ارغوی جوزجان .
۲- عصر روز جمعه ، رمضان سال ۱۲۶ ه.ق .
۳-روز جمعه ، شعبان سال ۱۲۵ ه.ق
این همان سال شهادتی است که نخستین بار ابونصر بخاری آن را ذکر نموده است . اما اگر قول برخی از مورخان را مبنی به شهادت رسیدن یحیی در سن ۲۸ سالگی لحاظ کنیم ، آن وقت سال شهادت او باید سال ۱۲۶ ه.ق باشد ، زیرا که او در سال ۹۸ ه.ق به دنیا آمده است .
بقعه های منسوب
-میامی مشهد : این بقعه در جاده مشهد- سرخس به فاصله ۵۵ کیلومتری از شهر مشهد بر فراز بلندی قرار گرفته و یک کیلومتر با روستای میامی فاصله دارد . اما از کتیبه موجود در بقعه به دست » اید که این متعلق به یحیی بن حسین (ذوالدمعه ) بن زید یعنی برادر زاده یحیی بن زید است .(سالک ،۱۳۸۳ :۷۰)
-گرگان : به دلیل تشابه بین جوزجان و جرجان این بقعه منسوب به یحیی بن زید شده است .(جلالی،۱۳۸۵ :۲۸۹ )
-کلیدر نیشابور : این بقعه به یحیی بن محمد از نوادگان امام سجاد (ع) تعلق دارد که اخیر به یحیی بن زید منسوب شده است .(جلالی ،۱۳۸۵ :۲۵۳)
-سبزوار : از آنجا که زمانی یحیی بن زید در سبزوار مخفی بوده این بنا به وی منسوب شده است .(جلالی ،۱۳۸۵ :۲۷۵)
-ورامین : این بقعه نیز به یحیی بن زید منسوب است ، شاید علت آن مسافرت یحیی به ری باشد .(جلالی ، ۱۳۸۵ :۳۰۷)
بقعه های دیگری نیز در سمنان ، همدان و… به یحیی بن زید منسوب است که صحت نداشته و تشابه اسمی باعث این اشتباه شده است .
پیامد های قیام
پس از قتل یحیی بن زید ، دوستداران اهل بیت (ع) در خراسان به تحرک در آمدند و روز به روز این حرکت سریع تر شد و آنان ستم های بنی امیه و ظلم های که بر اهل بیت پیامبر (ص) شده بود را برای مردم نقل می کردند .(یعقوبی :۳۲۶) ابومسلم بر همین موج سوار شده و بنی امیه را ریشه کن نمود . مردم ری نیز از شهادت یحیی متاثر شده و از نهری به نام سورین استفاده نمی کردند ؛ چرا که معتقد بودند شمشیری که با آن یحیی به شهادت رسیده در این نهر شسته شده است .
نتیجه
به هر حال قیام زید بن علی و بعد از او قیام فرزندش یحیی بن زید ، مقدمات سقوط حکومت بنی امیه را بیش از پیش فراهم آوردند . یعقوبی در این باره می نویسد : « چون زید به شهادت رسید و کار او به هر صورتی که بود ، به انجام رسید ، شیعیان خراسان به جنبش در آمدند و این حرکت روز به روز آشکارتر و سریع تر شد و دوستان و شیعیانشان بسیار شدند . آنان مرتب جنایات و بدکرداری بنی امیه را برای مردم متذکر می شدند و ظلم و ستم های را که نسبت به خاندان پیامبر (ص) روا می داشتند ، باز می گفتند دیگر جای نبود که از جنایات بنی امیه بی خبر باشند ؛ مگر آنکه این خبر در آن آشکار گشت …» (تاریخ الیعقوبی ، ص۳۲۶). ؛ این قیام که در سال صد و بیست و یک هجری و به منظور امر به معروف و نهی از منکر و نیز انتقام از قاتلین شهدای کربلا در کوفه به وقوع پیوست ، توانست ضربه ای مهلک بر مبنای مشروعیت خلفای اموی وارد آورد . تا اینکه سرانجام موفق شدند ، موجبات تشکیل دولت عباسیان را فراهم آورند.
منابع
۱-فقیه محمدی جلالی ،محمد مهدی ،۱۳۸۵،قیام یحیی بن زید (علیه اسلام) ، قم ، وثوق
۲-حسینی گرگانی ،میرتقی ،۱۳۸۸،انوار گلستان ،گرگان ، نشر پیک ریحان ،
۳-سالک بیرجندی ،محمد تقی ، امامزاده یحیی بن حسین زید «میامی »، مجله وقف جاویدان ،بهار ۱۳۸۳،
شماره ۴۵٫
۴-صابری ، تاریخ فرقه اسلامی ، ج ۲ ، ص۶۹ ، به نقل از مروج الذهب ، ج۳ ، ص۲۲۲ و سیر اعلام النبلا ء ، ج ۵ ، ص۳۹۱٫
۵-بغدادی ،عبدالقاهر بن طاهر بن محمد (م۴۲۹ق) ، الفرق بین الفرق و بیان الفرقه الناجیه منهم ، تحقیق محمد عثمان الخشت ، مکتبه ابن سینا ، قاهره ، ۱۴۰۹ق .
۶–مفید ، ابی عبدالله محمد بم محمد بن نعمان (م۴۱۳ق ) ، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد ، کنگره شیخ مفید ، جلد ۲ ، چاپ اول ، قم ، ۱۴۱۳ق .
۷-طبری ، ابو جعفر محمد بن جریر ( م ۳۱۰ ق ) ، تاریخ الامم و الملوک ، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم ، جلد ۶ و ۷ بیروت ، دارالتراث ، طبع الثانیه ، ۱۳۸۷ق .
طبری ،محمد بن جریر ، تاریخ طبری ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، تهران ،اساطیر ،۱۳۷۵ ، چاپ چهارم ، جلد ۱۰٫
۸-اصفهانی ، ابو الفرج (م۳۵۶ق ) ، مقاتل الطالبین ، تحقیق سید احمد صقر ، بیروت ، دارالمعرفه ، بی تا .
۹-اصفهانی ، ابوالفرج علی بن حسین ؛مقاتل الطالبین ، ترجمه جواد فاضل ، بیجا ، انتشارات علمی ، ۱۳۶۲ ، چاپ دوم ، جلد ۱ .
۱۰-یعقوبی ، احمد بن أبی یعقوب ،تاریخ الیعقوبی ،بیروت ، دار صادر ، بی تا .
۱۱-یعقوبی ، ابن واضح ، تاریخ یعقوبی ، ترجمه محمد ابراهیم آیتی ، تهران ، انتشارات علمی ۱۳۷۸ ، چاپ ۸ ، جلد ۲ .
۱۲-البلاذری ، احمد بن یحیی بن جابر ، أنساب الأشراف ، بیروت ،دارالفکر ،۱۴۱۷ ه.ق ، جزء سوم .
۱۳- ابن عنبة ،جمالالدین احمد ، الراغب فی تشجیر عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب ، قم ، حسنین ،۱۴۲۷ه.ق .
۱۴-محمدی جلالی ،محمد مهدی ، قیام یحیی بن زید (ع) ، انتشارات وثوق ، قم ، ۱۳۸۵٫
۱۵-بررسی تاریخی زندگانی و مدفن یحیی بن زید ، نیستان ادیان و مذاهب
۱۶- کاظمی، محمد حسین ، ۱۳۹۴، قیام زید بن علی و یحیی بن زید و اسباب شکست و تأثیرات آن در مبارزات ضد اموی ، تاریخ نو
۱۷-آملی ،علی بن بلال ،تتمه المصابیح ،عبدالله بن عبدالله بن احمد الحوثی ، موسسه الامام زید بن علی القافیه ، الطبعه الاولی ،۱۴۲۲ق .
۱۸-قیام یحیی بن زید ، .(۰۳/۰۴/۹۵)،ویکی شیعه ، بازیابی شده در ۱۱ دی ۹۸ از اینترنت : http://fa.wikishia.net
۱۹-یحیی بن زید ، (۲۳/۱۱/۹۰)، پرسمان ،بازیابی شده در ۱۱ دی ۹۸ از اینترنت : www.porseman.com
۲۰- قیام زید بن علی بن حسین (ع) ،(۱۸/۱۱/۹۱)،دانشنامه اسلامی ، بازیابی شده در ۱۱ دی ۹۸ از اینترنت :http://wiki.ahlolbait.com
