نقد و بررسی کتاب سلوک و الملوک اثر فضل الله بن روزبهان خنجی
تهیه و تنظیم : ابوالفضل فدائی
شرح حال فضل الله روزبهان خنجي
فضل الله روزبهان خنجي اصفهاني كه در زمان خود به خواجه ملا يا خواجه مولانا مشهور بوده احتمالا در سال هاي بين ۸۵۰ تا ۸۶۰ هجري قمري در شيراز متولد شد و به روايت حسن بيگ روملو در سال ۹۲۷ ه.ق دارفاني را وداع گفت . او ايام كودكي را در آنجا گذارنيد . پدر وي جمال الدين از علماي بزرگ اصفهان بود كه مدت زماني را در خدمت يعقوب بن اوزن حسن آق قويونلو به سر برد . فضل الله پس از گذارنيدن تحصيلات مقدماتي در هفده سالگي همراه با مادر خود و ظاهرا همراه با مراد خود جمال الدين اردستاني به قصد حج شيراز را ترك كرد و مدتي در مراكز علمي خارج از ايران به درس و بحث پرداخت . چون به موطن خود بازگشت در آنجا ماند تا اينكه دوباره در بيست و پنچ سالگي عزم سفر كرد . پس از بازگشت از اين سفر فضل الله با پيروي از پدرش مدتي در دربار آق قويونلوها در آذربايجان به سر برد و كتابي به نام ” بدايع الزمان في قصه حي بن يقظان را نوشت و به وسيله آن خود را به سلطان يعقوب آق قوبونلو (۸۹۶-۸۸۴ ق ) نزديك و معرفي كرد . در همين جلسه ملاقات با يعقوب بود كه فضل الله به ميل خود نوشتن تاريخ سلطنت آن پادشاه را تقبل كرد و آن را در مقابل كتاب جهانگشاي جويني ، عالم آراي اميني ناميد .
پس از مرگ سلطان يعقوب و طي سلطنت بايسنقر خان ، فضل الله در آذبايجان ماند اما با خلع بايسنقر در سال ۸۹۸ هجري قمري او كه سكونت در آذربايجان را به سود خود نديد ، آن سرزمين را ترك كرد و به اصفهان برگشت . از اين تاريخ تا سال ۹۰۹ قمري كه سپاهيان قزلباش وارد ايران مي شوند ، گرچه سال هاي خاموشي او مي باشد اما در همين دوره زماني است كه كتاب ابطال نهج الباطل را كه ردي است بر كتاب نهج الحق علامه حلي مي نويسد.
با روي كار آمدن صفويه و رسمي شدن مذهب تشيع ، شيخ فضل الله كه خاطرش آسوده نبود ايران را ترك كرد و به ماوراء النهر گريخت . وي به هنگام ورود به ماوراءالنهر به دربار محمد خان شيباني (شيبك خان ) پيوست . و در سفر جنگي كه او عليه قزاق هاي شرق جيحون در پيش گرفت شركت كرد . گزارش وقايع اين جنگ و شرح شهرها و اماكن خراسان و تركستان را فضل الله در كتابي به نام مهمان نامه بخارا فراهم آورد و آن را به شيبك خان تقديم كرد . فضل الله علاوه بر ازبكان با دربار عثماني هم رابطه داشت . زيرا در منشآت السلاطين فريدون بيگي منشي يك قطعه شعر تركي وجود دارد كه خواجه ار ماوراء النهر براي سلطان سليم نوشته ، او را مهدي آخر الزمان ناميده و از او مي خواهد كه براي رهايي عراق و خراسان از تسلط قزلباشان اقدام كند.
جانبداري فضل الله از خان ازبك در مقابل صفويان و رفتن به جهاد با قزلباشان همراه محمد خان شيباني بيش از هر چيزي مبتني بر شيعه ستيزي او بود و به همين خاطر وقتي كه صفويان با گرايشات شيعي ايران را فتح نمودند فضل الله بن روزبهان به ديار ازبك مهاجرت و بقيه كوشش فكري و عملي خود را وقف براندازي صفويان و اعاده مذهب تسنن به ايران كرد . در واقع بلوغ بلوغ سياسي و عقيدتي خنجي به عنوان آخرين نمايندگان تفكر سني مذهب ، با دوران فروپاشي آق قويونلوها پيدايش و تحكيم صفويان و جنگ هاي سياسي و عقيدتي ميان اين دو دولت مصادف بود .
چون پس از مرگ شيبك خان ، عبيدالله جانشين او به قدرت رسيد فضل الله در سال ۹۲۰ ه.ق كتاب سلوك الملوك را كه مهم ترين آثر او در انديشه سياسي است به او تقديم مي كند گر چه او خود شافعي مذهب بود ولي چون مذهب حنفي در خانات آسياي ميانه از ديرباز حيات گسترده اي داشت او كتاب سلوك الملوك را تقريبا كتابي است فقهي براساس هر دو مذهب نوشت . وي در طرح و تنظيم ابواب كتاب و وظايف و حدود و اختيارات سلطان و مسولين بيش از همه به كتاب احكام الساطانيه ماوردي نظر داشته و علاوه بر اين كتاب از كتاب احياءالعلوم غزالي نيز استفاده كرده كه هر دو مثل خود فضل الله شافعي مذهب بوده اند.
شروع كتاب از بحث امامت
فضل الله در كتاب سلوك الملوك بحث خود را از حكومت اسلامي با امامت شروع مي كند و پس از بحث درباره شيوه هاي انعقاد امامت ، تعريف سلطان و بعضي از لوازم سلطنت از يكسري مراتب ديني كه در كنار سلطان و از سوي وي به پاسداري از حدود ديني اشتغال دارند و براي حفظ دين و اجراي وظايف ديني ضروري است . از جمله شيخ الاسلام مفتي ، قاضي و محتسب نام مي بر د .ايجاد اين سلسله مراتب در راستاي هدفي است كه خنجي سلطنت جائر را مي پذيرد و با اين انتصابات و مراتب در صدد اين است تا در عمل قدرت سلطان را محدود سازد .قانوني بودن هر يك از اين مراتب به وسيله سلطان تعيين مي شود و از سوي ديگر به امام و سلطان توصيه مي شود با مشورت و نزديكي به علماء و فقها ء كا ر دين را در قلمرو خود جاري سازند . در واقع هدف عملي فضل الله در تاليف سلوك الملوك راهنماي و راشاد عبيداله خان براي ايجاد دولت اسلامي و تطبيق حكومت با موازين شرعي است .
تحقق يك حكومت اسلامي
چون فضل الله از آغاز جواني به دنبال تحقيق يك حكومت اسلامي بود و آگاه بود كه بازسازي بنيان خلافت براساس صدر اسلام بعيد به نظر مي رسد ، به اين راضي شد كه يكي از سلاطين زمان اعمال و رفتار خود را براساس ظواهر شرع وفق دهد . پس آرزوي ديرنيه خود را در عبيدالله خان ازبك كه جوان بود ، مجسم كرد ، فضل الله در سلوك المولك اساس و قواعد يك حكومت اسلامي را مي ريزد و احكام و نظامات مقرر در چنين حكومتي را ارائه مي دهد دولتي كه فضل الله ارائه مي دهد در واقع از دو ركن تشكيل مي شود ۱) ركن اداري و نظامي كه عبارت است از پادشاه ، وزيران ، اميران ، رجال و كارمندان دولت ۲)ركن قضايي و قانوني كه عبارت است از قضات ، مجتهدان ، كه در راس آنان روحانيون صدر يا شيخ الاسلام قرار دارند كه اعلم علماي ممالك پادشاه است.
اما بطور كلي طرحي كه خنجي براي حكومت در اين كتاب ارائه مي دهد غير موجه نيست ، زيرا حكومتي كه او پيشنهاد مي دهد بر مدار شريعت است كه پيامبر (ص) اصول و قواعد آن را مقرر كرده و موجب اجتماع و الفت امت اسلامي گشته است . به عبارت ديگر قواعد مقرر در شريعت به منزله قانون اساسي است و تدبير و اداره امور در هر زماني به عهده دولت است . دولتي كه در چارچوب همان قانون اساسي و كلي كار كند و تكليف جزئيات بر عهده مجتهدان و حقوقدانان بود .
فضل الله سخت از حكومت اسلامي را با بحث از مساله امامت و شخص امام آغاز مي كند كه در راس هرم قدرت قرار دارد از نظر وي امامت عبارت است از رياست عظمي بر همه مسلمانان و امام كسي است كه كليه اختيارات اجرايي و قضايي در او جمع شده است .
سلوك الملوك ( كتاب )
سلوك الملوك كتابي است به زبان فارسي از فضل الله بن روزبهان خنجي اصفهاني (متوفاي ۹۲۷ ق) فقيه ، متكلم ، و مورخ اهل سنت كه در روزگار خود ، خواجه ملا و خواجه مولانا شهرت داشت .
معرفي اجمالي
به نظر می‌رسد که فضل الله در بیستم ذي الحجه ۹۱۹ ق مقدمه كتاب را آغاز كرده و در آخر ربيع الاول ۹۲۰ ق آن را به پایان رسانیده؛ یعنی یکصد روز تمام صرف گردآوردن کتاب شده است و انصافا انجام چنین کاری در آن مدت کوتاه گواهی حضور ذهن و آمادگی فکر و تسلط و احاطه مولف بر مسائل فقهی می‌باشد.
ساختار كتاب
کتاب مشتمل بر یک مقدمه به قلم مصحح، آقای محمد علی موحد، یک دیباچه و یک مقدمه به خامه مولف و پانزده باب است که هریک به فصل‌هایی تقسیم میشود.
انگیزه مولف از نگارش این کتاب راهنمایی و ارشاد عبیدالله خان ازبک به اقامه یک دولت اسلامي و تطبيق حكومت با موازين شرعي است .
گزارش محتوا
دیباچه کتاب حاوی دو نکته است، یکی درباره شرائطی که کتاب درآن تالیف شده است و تفصیل داستان غلبه عبیدالله خان شیبانی بر بابر پس از قتل (۹۱۶ق ) شیبک خان به دست شاه اسماعیل صفوی و استقرار او در بخارا و دیگری در ذکر اجمالی سبب تالیف کتاب که در حقیقت راهنمایی و ارشاد عبیدالله خان به اقامت یک حکومت اسلامی و تطبیق آن با موازین شرع است. دیباچه به بیان فهرست وار تفاصیل ابواب کتاب و نیز وجه حصر و ضبط مقاصد کتاب در پانزده باب پایان می‌یابد.
طرح ريزي حكومت اسلامي
فضل الله در سلوک الملوک اساس و قواعد یک حکومت اسلامی را طرح ریزی می‌کند و نظامات مقرر در چنان حکومتی را ارائه می‌دهد
باب اول کتاب بحث از مناصب عمده حکومت را که وجود آنها برای اجرای احکام شرع ضروری تشخیص داده میشود مورد نظر قرار داده است. در این قسمت معنی امامت، طرز تعیین و اختیارات و وظائف و ارکان حکومت از امام و سلطان و وزير و امير تا شيخ الاسلام و مفتي و قاضي و مجتهد تشریح گردیده است. آنگاه اختیارات و وظایف که در زبان فقهای اسلام از آن تعبیر به ولايت میشود گاهی ناظر بر جان مردم است و گاهی ناظر بر دارائی آنها و گاهی در مسائلی است که هم جان و هم مال مردم را در حوزه تاثیر خود قرار می‌دهد.
اما ولایت امام در ارتباط با جوامع غیراسلامی نیز بر دو بخش تقسیم میشود: در یک بخش روابط حکومت اسلامی با کفار، در حال جنگ مورد بحث قرار می‌گیرد و در بخش دیگر از روابط مسلمانان با دیگران در زمان صلح بحث می‌کند. اما در این میان مشکل دیگری نیز هست، مشکل گروه‌های از مسلمانان که بر امام می‌شورند و باغي مي شوند. پس احکام مربوط به باغیان را نیز در بابی جداگانه باید مورد بحث قرارداد. محقق نسخه حاضر در برنامه برای تسهیل آشنایی خوانندگان با این تقسیمات نمودار آن را ترسیم و در مقدمه‌ای که بر کتاب نگاشته درج نموده است. در این تقسیم بندی بحث از سازمانها و نهادهای حکومتی و بیان وظایف و اختیارات هر یک از امام و امیر و وزیر تا قاضي و محتسب تقریبا دو پنجم کتاب را شامل میشود که از ابتدای مقدمه تا پایان باب چهارم را فرامی گیرد و پس از آن بیشترین صفحات کتاب به بحث از مسائل مالی اختصاص یافته که سه باب پنجم و ششم و هفتم را مشتمل میشود لیکن در نظری دقیق تر باید قسمتی از مباحث مربوط به جزیه و غنيمت و خمس و غیره نیز که جزو منابع مالی حکومت اسلامی تلقی میشود در این قسمت به حساب آید و بدین ترتیب نزدیک به دو پنجم دیگر از کتاب را بحث از مسائل مالی فرامی گیرد و فقط کمی بیش از یک پنجم آن برای مباحث دیگر از قبیل احکام جزایی و غیره باقی می‌ماند.
فصل بندي
در فصل بندی کتاب تا حد زیادی از روش منطقی پیروی شده است با این وصف در برخی از موارد ملاحظه میشود مطالبی در بابی آمده است که با موضوع آن باب ارتباط ندارد. مثلا در فصل سوم از باب دهم که مربوط به ضمان ولات است یا به اصطلاح امروزی از مسئولیت دولت در قبال خسارات و صدماتی که در نتیجه اجرای مجازات‌های شرعی حاصل میشود سخن می‌راند ارتباطی با مباحث دیگر آن باب که مخصوص احکام بغی و جنگ با بغات است ندارد و مناسب تر آن بود که این مسائل در ذیل باب هشتم که مختص به بحث از حدود و تعزیرات است آورده می‌شد.
در مجموع مفاهیم کتاب یک دوره حقوق عمومی و اداری اسلام را به اضافه مباحث حقوق مدني و جزائي اسلام در بردارد . همچنین از حقوق سیاسی اسلام و به طور کلی نهاد حکومت و بافت دولت در اسلام سخن رفته است که این مباحث را می‌توان وجه غالب کتاب به شمار آورد. در تدوین و تنظیم عناوین حقوق سیاسی اسلام، مولف از کتب پیشینیان مانند احكام السلطانيه ماوردي و احياء العلوم غزالي و… به روايت خودش بهره برده است.
اصالت زور و قهر
در کلیه مباحث حقوق عمومی واداری کتاب، آنچه که به نحو بارزی چشمگیر است، اعتقاد مولف به اصالت زور و قهر و غلبه و مفاهیمی از این قبیل است. اولا اعمال زور و قهر و استیلا بر اجتماع را از ناحیه سلطان به نحو عدوان نه تنها جائز می‌داند بلکه آن را از لوازم حكومت و سلطنت به شمار آورده و آن را در ردیف اجماع و عهد و شورا راهی صحیح و قابل قبول برای انعقاد امامت می‌داند.
نویسنده ، امامت و سلطنت را يكي می‌داند و سلطان را با امام تفاوت نمی‌نهد؛ چنانکه در آغاز یکی دیگر از تالیفاتش به نام مهمان نامه بخارا از محمد شیبانی، خان ازبک، با عناوین امام الزمان و خليفه الرحمن یاد می‌کند. بنا به روایت فضل الله چون شرط اجتهاد در امام یا سلطان موجود باشد او باید به اجتهاد خود عمل نماید اما در دنباله مطلب ناگزیر به این اعتراف میشود که: «لیکن چنین پادشاه مجتهد در اعصار کم بوده و….
شاید ایده آل فضل این بوده که سلطان باید مجتهد باشد یا اینکه مجتهد عصر حکمروائی و سلطنت کند، تقریبا شبیه نظریه معروف افلاطون مبنی بر اینکه: زمامداران باید فيسلوف باشند یا اینکه فلاسفه زمامدار گردند.
بسط فقه اسلام (اهميت و ارزش كتاب )
اما در مورد اهمیت و ارزش حقیقی این کتاب همین قدر یادآور می‌شویم که فقه اسلام در آن زمینه که به اصطلاح امروز حقوق خصوصی نامیده میشود، بسط و توسعه فراوان یافته و کتاب‌های بیشمار در هر یک از ابواب آن نگاشته شده لیکن فقها کمتر به مباحث حقوق عمومی پرداخته‌اند و به همین جهت کتاب‌ها در زمینه حقوق اساسی و اداری و قوانین مالیاتی و قوانین کیفری و احکام مربوط به جنگ و صلح در زبان عربي هم معدود است و در فارسي به ه جرات می‌توان گفت سلوک الملوک کتابی منحصر به فرد و بی همتا در این زمینه است
طرحي جامع از يك دولت اسلامي
خنجی در سلوک الملوک برآن است که طرحی جامع از یک دولت اسلامی ارائه دهد، دولتی که بر اساس موازین شرع سازمان یافته و حدود و وظائف و اختیارات کارگزاران آن بر وفق فتاوی دو مکتب بزرگ فقهی حنفي و شافعي تبيين شده باشد بعضی از مطالب کتاب منعکس کننده موضع خصمانه علمای اشعری نسبت به فلسفه و فیلسوفان و مشتغلین به علوم غیرشرعی است. نگرانی فضل الله از آن جاست که می‌ترسد متفلسفان با تسلطی که در بحث و مناظره دارند علمای دین را تحت الشعاع خویش قرار دهند و احیانا یکی از آنها به سمت شیخ الاسلامی منصوب شود و نظام آموزشی کشور را زیر نفوذ تعلیمات فلسفی بکشاند. بنابراین هشدار می‌دهد که منعفت علم ایشان که اهل تفلسفند به مسلمانان نمی‌رسد بلکه اسلام را ضرر می‌رساند. و برای اینکه جای تردیدی در میان نباشد علوم شرعيه را بر سه قسم تقسیم می‌کند: قسم اول؛ حديث و تفسير و فقه ، قسم دوم ، كلام ، اصول فقه و خلاف ؛ قسم سوم ، زبان و ادبيات عرب مشتمل بر نحو و صرف و اشتقاق و معاني و بيان و بديع و اضافه مي كند آنچه ورای این سه قسم است از علوم فلاسفه است که از آن میان فقط آموختن طب و اندکی از حساب و منطق را جایز می‌داند که در علوم شرعیه مورد نیاز است.
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده است. کتاب مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم مصحح است. واژه نامه، فهرست منابع متن کتاب به ترتیب حروف الفبا و یادداشت‌های مصحح در انتهای اثر آمده است.
باب هاي كتاب سلوك الملوك
- باب اول » در بیان کیفیت حفظ شریعت ، و معنی اجتهاد و… »مشتمل بر هفت فصل
- باب دوم » در بیان نصب قضات و شروط و آداب قضاوت » مشتمل بر هفت فصل
- باب سوم » در بیان نصب کردن سلطان ، محتسب و… » مشتمل بر هفت فصل
- باب چهارم » در بیان نصب والیان » مشتمل بر چهار فصل
- باب پنجم » در بیان صداقت ، اصناف ، بیان سیرت حضرت محمد (ص) » مشتمل بر پنج فصل
- باب ششم » در بیان خراج و… » مشتمل بر هفت فصل
- باب هفتم » بیان ضرایب و نوابت ، اموال » این باب مشتمل بر هفت فصل
- باب هشتم » در بیان احکام حدود و تعزیرات و کیفیت اجرای آن » مشتمل بر هفت فصل
- باب نهم » در بیان اقامت سلطان » مشتمل بر چهار فصل است
- باب دهم » در بیان مسولیت دولت در قبال خسارات و صدماتی که در نتیجه اجرای مجازات های شرعی حاصل می شود » مشتمل بر سه فصل
- باب یازدهم » در بیان جهاد » این باب مشتمل بر چهار فصل
- باب دوازدهم » در بیان غنایم و قسمت آن » مشتمل بر پنج فصل
- باب سیزدهم » در احکام مرتدان و اسلام » مشتمل بر چهار فصل
- باب چهاردهم » در بیان احکام جزیه » مشتمل بر شش فصل
- باب پانزدهم » در بیان کفار و کیفیت آن » مشتمل بر سه فصل است
منابع مورد استفاده در کتاب سلوک الملوک
فضل الله روزبهان علاوه بر كتاب ماوردي از احياءالعلوم غزالي نيز بسيار بهره گرفته است و اين هر دو چون خود فضل الله شافعي مذهب بوده اند باز در نقل اقوال فقهاي شافعي به انوار شافعيه (الانوار لعمل الابرار ) از جمال الدين اردبيلي متوفي ۷۹۹ و كتاب روضه و منهاج و حاوي از امام يحيي بن شرف نووي متوفي ۶۷۶ مراجعه كرده و در نقل اقوال حنفيان بيشتر به هدايه للمرغيناني (برهان الدين ابوالحسن علي بن ابوبكر ) متوفي ۵۹۳ و محيط از رضي الدين سرخسي متوفي ۴۸۳ و عنوان الافتا از محمد بن محمد اسماعيل اشپورقاني متوفي ۶۴۲ اشاره كرد و در نقل اقوال فقها ، ظاهرا به ملاحظه اين كه خان و اتباع او حنفي مذهب بوده اند . فتاواي مختلف حنفيان و مستندات آنها را به تفصيل بيشتر ياد كرد و از فقه شافعي بر قول مختار قناعت ورزيده است .
نسخه های موجود از کتاب سلوک الملوک
درست بيست سال پيش بود كه در ضمن مطالعه و تحقيق در قسمت مخطوطات شرقي موزه بريتانيا به نسخه اي از سلوك الملوك برخورد كرديم و ميكروفيلم آن را به قصد چاپ و نشر فراهم آورديم . اين نسخه كه به شماره ۲۳۵ در فهرست كتاب هاي خطي موزه مشخص گرديد . نسخه اي صحيح و تميز و قابل اعتماد و خواناست كه در صفحه اول آن نه نام كتاب و نه هيچگونه عنوان و زينتي ديه مي شود ، بنابراين نسخه اي است كمابيش يكصد و هفتاد سال پس از تاليف كتاب نوشته شده است . در همان ايام ايران شناس نامور پروفسور مينورسكي كه تاريخ عالم آراي فضل الله روزبهان را به انگليسي تلخيص و ترجمه كرده بود ما را از وجود نسخه اصل سلوك الملوك به خط مصنف در يكي از كتابخانه هاي شوروي اگاه گردانيد . كوشش و پيگيري براي بدست آوردن ميكروفيلم اين نسخه سالها بطول انجاميد و هم آنگاه كه اين مورد به حصول پيوست از فرستندگان ميكروفيلم پيغام رسيد كه چون ايرانشناسان شوروي در صدد چاپ اين كتاب هستند از اقدام به طبع و نشر آن در ايران خودداري شود . بدين سان چند سالي نيز در انتظار كار ايرانشناسان شوروي سپري گرديد و در اين اثنا معلوم شد كه مجلس مخطوطات فارسيه حيدر آباد چاپ اين كتاب را مورد نظر قرار داد و تهيه و تصحيح متن را براساس نسخه هاي كه در كتابخانه هاي هندوستان وجود دارد بر عهده يكي از اعضاي خود ، دكتر محمد غوث گذاشته است . بعدها تكميل كار دكتر غوث بر عهده دكتر نظام الدين رئيس سابق بخش فارسي دانشگاه عثمانيه حيدر آباد محول گرديد.
نسخه هاي حيدر آباد ناقص و نامعتبر و از لحاظ تاريخ كتابت متاخر بودند . ليكن نظام الدين نسخه هاي موزه بريتانيا و شوروي را نيز بدست آورد و مورد استفاده قرار داد و متن مصحح وي توسط وزارت فرهنگ هندوستان به چاپ رسيد با آنكه سعي نظام الدين مشكور در خور احترام است . اين متن از اشتباهات و لغزشها خالي نبود و نياز به كوشش ديگري را مطرح مي كرد ما در اين چاپ نسخه دستنويس مصنف را كه خصوصيات آن در زير معرفي مي شود اصل قرار داديم و از نسخه موزه بريتانيا كه دومين نسخه معتبر موجود است در خواندن كليات و رفع نقائص نسخه اصل كمك گرفتيم و آنجا كه ضررورت داشت اختلاف دو نسخه را در زير صفحه يادآور شديم
ديگر آثار فضل الله بن روزبهان خنجي
- بدیع الزمان فی قصة حی بن یقظان (به پارسی)
- میهمان نامه بخارا
- عالم آرای امینی
- ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل (به عربی)
- سلوک الملوک (به پارسی)
آثار ديگر منتسب به فضل الله بن روزبهان خنجي
- مقاصد (در علم کلام)
- تلخیص و ترجمه کتاب «کشف القمة فی المعرفة الائمة» تألیف شیخ علی بن عیسی الاربلی
- شرح وصایای خواجه عبدالخالق غجدوانی به پارسی
- شرح قصیده برده بوصیری (که در سال ۹۲۱ نوشته شده‌است)
منابع
مقدمه كتاب سلوك الملوك
سايت ويكي فقه
سايت ويكي پديا
قنبری، محمدرضا، سلوک الملوک در آئین کشورداری، کیهان فرهنگی،
موحد، محمدعلی، دانشنامه زبان وادب فارسي
بررسي انديشه هاي سياسي روزبهان خنجي و علامه مجلسي از سميه بياني
