آداب و رسوم بختیاری ها در ازدواج و نوروز و....+ غذای محلی

آداب و رسوم بختیاری های با غیرت ایرانی

اقوام مختلف ایرانی با توجه به محدوده جغرافیایی خاص خود نمادهای فرهنگی خود را حفظ کرده اند و هر یک از آنها آداب و رسوم خاص خود را دارند.

بختیاری ها یکی از اقوام ایرانی ساکن استان های چهار محال و بختیاری، خوزستان، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد و اصفهان هستند که آداب اصیل خویش را حفاظت کرده اند و آداب اصیل آنها همچنان بکر و دست نخورده باقیمانده است. در این بخش از فرهنگ و هنر پلاس وی برخی از آداب اصیل بختیاری ها را بیان می کنیم.

آشنایی با زبان و لباس بختیاری ها

قبل از بیان آداب و رسوم بختیاری ها مختصری با قوم بختیاری و زبان و نحوه لباس پوشیدنشان آشنا شوید:

ایل بختیاری، یکی از قدیمی ترین ایلات ایران است که در بخش های جنوب غربی، غرب و تا حدودی، جنوب ایران زندگی می کنند و به گویش بختیاری که یکی از گویش های زبان لری است تکلم می کنند.

ایل بختیاری دارای تقسیمات خاص طایفه ای هستند و به دو شاخه هفت لنگ و چهارلنگ تقسیم می شوند که چهارلنگ خود به 5 باب و هفت لنگ به 4 باب تقسیم می گردد و هر باب نیز از چندین طایفه تشکیل می شود. اقوام بختیاری، ریشه در نژاد آریایی دارند و اصالت آن ها را از پارت های آریایی می دانند. ابتدا بختیاری ها دارای آیین زرتشت به حساب می آمدند ولی بعدها با ورود اسلام، به این دین مقدس و مذهب شیعه گرویدند.

مردم بختیاری پوشش خاصی دارند. مردان بختیاری کلاه نمدی به رنگ های مشکی و قهوه ای بر سر گذاشته و بالاپوشی به نام چوقا بر تن می کنند که از شانه ها تا حدود زانوها را می پوشاند. زیر چوقا در زمستان لباس گرم و در تابستان پیراهن می پوشند. شلوار مردان بختیاری سیاه رنگ و گشاد و معروف به (دبیت) است که اگر شلوار دبیت را با کت بپوشند، از یک کمربند چرمی محکم استفاده کرده و اگر همراه چوقا پوشیده شود، روی آن شال می بندند. آنها کفشی به نام گیوه به پا می کنند.

لباس زنان بختیاری لَچَک ( کلاه مانندی که با سوزنی به مینا متصل می گردد)، زیر لچک، مینا (روسری بلند از پارچهٔ نازک حریر)، بند سوزن، دستمال(نوعی پیشانی بند )، پیراهن، شلوار قِری و کفش یا ارسی می باشد. شلوار قِری دامنی با چین های فراوان است که نیم تنهٔ پایین بدن را می پوشاند. به علت سنگینی شلوار به جای کش، از بند یا طناب باریکی استفاده می کنند که در اصطلاح محلی به آن دُم شلوار می گویند. زنان، زیر شلوار قری یک زیرشلواری می پوشیدند که به آن پاکَش می گویند.

آداب و رسوم عروسی و ازدواج در اقوام بختیاری

در اقوام بختیاری ازدواج فامیلی بسیار رایج است و در گذشته هر دختری را که به دنیا می آمد به روش ناف برون برای پسری در نظر می گرفتند. این قوم اصیل بندرت افراد غریبه را، جهت ازدواج می پذیرند.

در قوم بختیاری گاهی ازدواج به روش خون بس برای جلوگیری از دامنه اختلافات انجام می شود یعنی اگر در میان دو طایفه جنگی رخ دهد که سبب کشته شدن فردی شود، دختری از خانواده قاتل را به عقد یکی از آقایان طایفه مقتول در می آورند تا در میان دو طایفه صلح برپا شود.

یکی دیگر از روش های مرسوم ازدواج در بین بختیاری ها ازدواج گا به گا است. اگر در خانواده عروس و داماد، دختر و پسر جوانی وجود داشت، به میل خود آنها، داماد، دختر یا پسر خانواده عروس را به عقد اعضای خانواده خود درمی آورد.

امروزه رسم ناف بران و ... در میان بختیاری ها کم رنگ شده و پسر پس از انتخاب دختری به خواستگاری او می رود. انتخاب همسر اغلب سنتی است و توسط خانواده صورت می گیرد. در مراسم خواستگاری مادر داماد به نشانه نامزدی روسری زیبایی به سر عروس خانم می کند و خانواده عروس هم به معنی قبول خواستگاری نبات و شیرینی به اقوام داماد می دهند.

دختران نامزد شده تا زمان عروسی شروع به بافتن قالیچه می کنند تا هنگام عروسی همراه خود به خانه داماد ببرند. بنا بر رسوم قوم بختیاری معمولاً داماد به عنوان حق شیر یا شیربها، هدیه ای گرانبها یا مبلغی پول به مادر عروس میدهد که صرف خرید جهیزیه برای عروس می گردد پدر عروس تعدادی وسایل خانه، لوازم و امکانات مربوط به خانم ها و گاهی یک گاو ماده یا یک رأس قاطر و یا یک مادیان را به عنوان جهیزیه به منزل داماد می فرستد.

داماد نیز قبل از برگزاری مراسم عقد، باید به کوهستان رفیع کلار از کوههای استان چهارمحال و بختیاری رود و بز یک شاخی به نام بز کل را به منظور تهیه غذای مراسم ازدواج، شکار کند. روزی که قرار است جوان راهی شکار شود، رسم است که بر کمر جوان شال بسته شود. شکار بز کل، در اقوام بختیاری دلیلی بر شجاعت و دلاوری، داماد است.

مراسم ازدواج بختیاری ها چند روز طول می کشد که تمام طایفه آنها در مراسم شرکت می کنند. شب عروسی اقوام و بستگان داماد پس از صرف شام به خانه عروس خانم می روند و عروس را سوار بر اسب می کنند و بقیه پیاده با صدای ساز و دهل عروس را تا خانه داماد همراهی می کنند.

از دیگر آداب اصیل این مراسم، رقص محلی و ترکه بازی، خواندن ترانه های شاد آهای گل و دوال آل است.

هی هم اویذیم هم اویذیم های گل، آهای گل

هی مگوهین دیر آمدین، آهای گل

هی پل بونذین پل بوندین های گل، آهای گل

هی چوانار ترکه فلوس، آهای گل

هی تا بیاهه بگذرده های گل، آهای گل

هی آقا دوا با عروس، آهای گل

وقتی عروس به درخانه داماد رسید، آتش بزرگی را فراهم می کنند و عروس خانم را چندبار به دور آتش می چرخانند و سپس خونریزی می کنند و سر میش یا بره ای را می برند. فردای شب عروسی خانواده دختر، غذایی را تهیه می کند و آن را در خانه داماد به او تقدیم می کنند تا در همان جا صرف شود. این کار را آش بردگونی می گویند. اقوام عروس و داماد پس از گذشت چند شب از عروسی، آنها را برای صرف شام یا ناهار دعوت کرده و هدیه ای را بنا بر وسع مالی خود به آنها می دهند.

آداب و رسوم عید نوروز اقوام بختیاری

اقوام بختیاری نیز مانند سایر اقوام ایرانی قبل از عید نوروز رسم خانه تکانی و شستن فرش ها، خیساندن و سبز کردن، دانه هایی نظیر گندم، عدس و ماش را دارند. اقوام بختیاری در روز قبل از عید، مراسم عید علفه برگزار می کنند و در عید علفه، بر سر مزار عزیزانشان می روند. از کارهای شورانگیز دیگر آداب عید سنت چهارشنبه سوری و پریدن از روی تعداد فرد آتش و تهیه تعداد فرد در سبزه ها است.

یکی از آداب جشن نوروز، شال اندازی است که در این آیین، جوانان به بام همسایگان و خویشان می روند و از درون روزنه بالا یا تاق شال درازی را به درون اتاق می اندازند و صاحبخانه هدیه ای در شال می گذارد.

مردم ایل بختیاری در عید نوروز سفره هفت سین گسترده و بر سر سفره هفت سین خود قرآن، سبزه، سمنو، تنگ زیبای پر از ماهی و… می گذارند. رسم پختن سمنو نیز در عید نوروز و در میان قوم بختیاری وجود دارد. خانواده های داغدار سفره ی عیدشان را در جوار مزار عزیزشان می گسترانند.

زنان ایل بختیاری بنا بر رسوم قدیمی، قبل از عید گیسوان و دست های خود را حنا می بندند و با گندم برشته به همراهی شاهدانه در عید نوروزپذیرایی می کنند. زمان تحویل سال بزرگ خانواده قرآن می خواند و پولی را از میان قرآن به نشانه خیروبرکت و افزایش روزی، به فرزندان خود می دهد.

پس از تحویل سال نیز بزرگان خانواده به همراه دیگر اعضای فامیل، دسته جمعی به دیدار اقوام و بستگان می روند و بعد از دیدار از هر خانواده، اعضای آن خانه را نیز در امتداد مسیر بازدید، با خودشان همراه می کنند.

مراسم باریدن و قطع باران

مراسم چل کچلون در میان بختیاری ها رواج دارد که زمانی برگزار می شود که باران بسیار ببارد و باعث پریشانی مردم شود. بارش بیش از اندازه، احتمال خسارت و جاری شدن سیل را افزایش می دهد. مراسم طلب باران (کل علی کوسه) در مواقع خشکسالی برگزار می شود که یک نفر آدم کوسه (بی ریش و سبیل) را انتخاب می کنند و برایش ریش و سبیل می گذارند. یک کیسه چرمی بزرگ را نیز روی سرش قرار می دهند؛ لباس های گشادی به تنش می کنند و کیسه ای را هم روی دوشش می گذارند.

آداب و رسوم زایمان در میان بختیاری ها

ولادت نوزاد در اقوام بختیاری مراسم ویژه خود را دارد. زنان سرد و گرم چشیده بختیاری با نگاه به زن باردار جنسیت فرزند او را حدس می زدند، اگر زن زبر و زرنگ بود یا چهره اش سرخ و سفید بود، معتقد بودند بچه اش پسر است اما اگر زن تنبل بود یا صورتش تیره بود، معتقد بودند بچه اش دختر خواهد بود.

رسم است برای سهولت زایمان در نزدیک زائو، قابله گیاه « فنگ سیاه» دود کند. سپس بعد از تولد، قابله ناف نوزاد را بریده، او را می شوید و قنداق می کند.

بختیاریهای ایذه در جریان نامگذاری کودک، نام اقوامی که قرابت نزدیکی با آنها دارند و یا وفات یافته اند، را بر نوزاد نمی گذارند و آن را بد شگون می دانند و اغلب اسامی مذهبی را انتخاب می کنند.

بختیاری ها قبل از به دنیا آمدن کودک دو اسم پسرانه و دخترانه انتخاب می نمایند و با تولد نوزاد و مشخص شدن جنسیت آن یکی از آنها را مورد استفاده قرار می دهند.

هنگام دندان درآوردن کودک نیز مقداری نخود و گندم بو داده و به همسایگان می دهند و در عوض هر همسایه مقداری شیرینی یا حتی پول خرد، به جای آن در ظرف قرار می دهد. بختیاری ها 3 روز پس از تولد، نوزاد را به حمام میبرند و هفت روز پس از تولد نیز هم نوزاد و هم زائو به حمام میروند.

آداب شکار بختیاری ها

رسم شکار در بین اقوام بختیاری رایج است اما بختیاری ها صید و شکار، هر حیوان زنده را بر خود روا نمی دانند و حیوان ماده یا جوان را شکار نکرده بلکه حیوان نر پیر را شکار می کنند. بختیاری ها بر حسب عقایدی شکار کبک را ثواب می دانند زیرا معتقدند علت قرمزرنگ بودن نوک کبک فرو نمودن نوک در خون شهدای کربلا است.

تیهو پرنده ای زیبا که در هنگام خطر به طرف سربالایی در کوهستان پرواز می کند، بز کوهی و میش کوهی نیز، از موارد دیگر شکار هستند. بختیاری ها هنگام شکار اشعاری معروف به صیادی می خوانند.

همانطور که گفتیم جوانان بختیاری قبل از عروسی، برای تهیه گوشت مورد نیاز جهت غذای مراسم شادی به شکار می روند، نامزد جوان شکارچی برای او لباس شکار دوخته و مادر داماد و خواهران و دختران بختیاری مشغول تهیه نان و دوغ تازه و کره محلی می شوند تا او همراه خود ببرد. سپس جوان توسط افراد فامیل و خویشان بدرقه می شود و راهی شکار می گردد. پس از شکار و بازگشت به ایل مراسم عقد و ازدواج جوان صورت می گیرد و گوشت شکار جهت تهیه غذای عروسی استفاده می شود.

مراسم عزاداری در ایل بختیاری

مردم بختیاری در هنگام عزا خویشان خود را تنها نمی گذارند و به محض از دست دادن عزیزی از اقوام، برای دلداری و تسلی خاطر بازماندگان به خانه آنها می روند و با تمام وجود به همدردی و عزاداری می پردازند. هنگام عزا آنان لباس سیاه بر تن می کنند و در غم از دست دادن جوانان ترانه ای غم انگیز و سوزناک به نام گاگریو را به زبان لری بختیاری زمزمه می کنند و بقیه زنان هم او را همراهی می نمایند.

صاحب عزا نیز یک چادر سیاه برای افرادی که از طوایف و تیره های مختلف و از موقعیت راه دور به دیدن آنان می آیند، برپا می کنند. افراد در هنگام سر زدن به صاحبان عزا و برای کاهش مخارج عزاداری، کمک مالی کرده و تا جائیکه در توان دارند به بازماندگان یاری می رسانند و اصطلاحاً «سرباره» می پردازند. بر مزار مردان دلیر بختیاری به نشانه دلاوری آنها شیر سنگی را نصب می کنند که به نام «بردسنگی» معروف می باشد.

اعتقادات و باورهای قوم بختیاری

زن بختیاری در دامنه های زاگرس، همواره در کنار مردمانش قدم برمی دارد و زندگی می کند و برای دفاع از سرزمینش در کنار مردان و پابه پای آنان می جنگد. زن بختیاری، هیزم می شکند و به کشاورزی می پردازد، نان می پزد و مادرانه کودکش را بزرگ می کند. قالی می بافد و به دامپروی، می پردازد و از دام هایش مراقبت می کند و پس از ازدواج، در کنار مردش می ایستد. او برای رفع اختلافات به وسط دعوا می رود و تهدید به برداشتن مینا یا روسری اش می کند و مرد بختیاری که طاقت برداشتن مینای داگپ را ندارد دعوا را فیصله می دهد.

در اقوام بختیاری اگر فرزند اول زنی پسر باشد، آن زن با ارزش و قابل احترام است زیرا پسردار شدن را مترادف با ازدیاد قدرت جنگاوری، اصالت، حفظ و انتقال فرهنگ بزرگان می دانند. اگر زنی پسر دار نشود او را اجاق کور می دانند.

آنها اعتقاد به ستاره نحس دارند و بر این باورند که زمان خروج از خانه و کوچ رفتن و … با این ستاره در آسمان مواجه نشوند. آنها با قربانی کردن بلا و شر را از خود دور می کنند.

غذاهای محلی ایل بختیاری

چنانچه پیش از این در آشپزخانه پلاس وی گفتیم غذاهای خوشمزه ایل بختیاری متنوعند اما از معروفترین غذای بختیاریها عبارتند از:

• کباب های خوش طعم مانند کباب بختیاری
• آش دوغ با سبزی های خوش رایحه و منحصربه فرد
• گوجه پلو که گوشت گوسفند در آن به صورت جداگانه طبخ می شود.
• کوفته که از غذاهای شب عید است و درون آن یک سکه قرار می دهند و اگر کوفته سکه دار نصیب کسی شود، اتفاقات خوب برای فرد پیش می آید.
• اُماج نوعی غذای محلی است که در آن سبزی آش، آرد الک شده، پیازداغ، عدس و سبزی آش را که بیش تر اسفناج است، می پزند.
• کاچی شیر غذای دیگری است که بیش تر خانواده های دام دار تهیه می کنند.
• آب ریز یا به قول بختیاری ها اوبریز که گوشت، مرغ حتی جگر در این غذا بدون آب پخته می شود.
• آش کشکی که به آن سیرابی نیز اضافه می شود.
• کال جوش یا کله جوش نیز از دیگر غذای بختیاری هاست.