آداب و رسوم شهر ملایر+ غذاهای سنتی

آشنایی با آداب و رسوم ملایر؛ شهر مبل، منبت و انگور 

مَلایر یکی از شهرستان های استان همدان در غرب ایران است. شهر ملایر مرکز شهرستان ملایر و دومین شهر بزرگ استان همدان، به شمار می آید.

شهرستان ملایر از شمال به شهرستان های همدان و تویسرکان، از غرب به شهرستان نهاوند در استان همدان، از جنوب به شهرستان بروجرد در استان لرستان و از شرق به شهرستان اراک در استان مرکزی محدود می شود.

در شهرستان ملایر نیز مانند همه شهرهای ایران آداب و رسوم مختلفی وجود دارد که در این بخش از فرهنگ و هنر پلاس وی به آداب و رسوم مردم ملایر می پردازیم.

دین و زبان مردم شهر ملایر

قبل از پرداختن به آداب و رسوم ملایر ابتدا مختصری شما را با زبان و دین و... مردم ملایر آشنا می کنیم.

ملایری نام گویشی است که مردم شهر ملایر به آن صحبت می کنند. این گویش اشتراکات فراوانی با زبان لری و لهجه همدانی دارد. برخی از مردم روستاهای ملایر به زبان های لری و لکی تکلم می کنند. بیشتر مردم ملایر شیعه دوازده امامی هستند و اقلیت بسیار محدودی نیز یهودی مذهب می باشند.

جالب است بدانید ملایر از دو واژه لری «مال» و «آگر» تشکیل شده است. مال به معنی خانه و آگر به معنی آتش بنابراین می توان مال آیر را سرزمین آتش نامید. ملایر از نظر آب و هوایی دارای آب و هوای معتدل است ، این شهر دارای تاکستان های وسیع است و مقام اول تولید و صادرات انگور را در کشور دارد. از سوغات ملایر می توان به کشمش، باسلق، شیره انگور، عسل و گردو و از صنایع دستی ملایری ها می توان به گیوه بافی، قالی بافی، گلیم بافی و منبت کاری اشاره نمود.

آداب و رسوم ملایری های خون گرم

آداب و رسوم ملایری ها مانند هموطنان لر زبان ما است و مانند همه شهر های ایران در این شهر نیز آیین باستانی با آیین اسلامی تلفیق شده است. در ادامه بخشی از آداب و رسوم ملایری ها را آورده ایم.

شب یلدا یا چله زری مردم شهر ملایر

در ملایر شب چله را چله زری می گویند که در این شب مراسم زیبایی را برگزار می کردند. در این شب پس از صرف شام خانواده ها دو بشقاب نقل رنگارنگ را بر روی کرسی قرار می دادند و هر یک از اعضای خانواده شمعی را روشن کرده و درون سینی روی کرسی می گذاشتند، با این نیت که تا شب چله سال بعد مانند شمع روشن دل بمانند.

سپس یکی از دختران دم بخت به قید قرعه بر روی تختی پشت بام می نشاندند و به او لباس عروسی می پوشاندند. این عروس را "چله زری" می نامیدند و در اطراف او جمع شده و ترانه می خواندند و موسیقی محلی می نواختند. سپس مردم از هر خانه شمعی آورده و در اطراف چله زری روشن می کردند و زن و مرد دست بر روی شمع می گرفتند و بر صورت می کشیدند و می گفتند:"چله زری! زردی ما از تو، سرخی تو از ما، بر محمد و آل محمد صلوات".

مادر چله زری پس از سوختن شمع ها، روی سر او نقل های رنگارنگ می پاشید و مردم نقل ها را از یکدیگر می قاپیدند و می خوردند.

قاشق زنی مخصوص عید مردم شهر ملایر

یکی از رسوم زیبای مردم ملایر قاشق زنی در ایام نوروز است که هم اکنون نیز در بسیاری از روستاهای این شهرستان این رسم انجام می شود.

مردم ملایر به نیت تندرستی و داشتن سالی خوب قاشق زنی می کردند یعنی صورت خود را پوشانده و بر در خانه های اهل محل، دوست و آشنا می رفتند و پس از در زدن به صاحبخانه می گفتند:از عروسی آمده ام، برایتان تندرستی آورده ام و صاحبخانه در را باز می کرد و چیزی به او می داد.

مردم ملایر آنچه را از این راه به دست می آورند، نذر خود را هم به آن افزوده و غذایی می پختند و بین اهالی و اقوام و فقرا تقسیم می کردند. ته دیگ این غذا را جلوی ناودان مسجد قرار می دادند تا غذایی برای پرندگان باشد و اعتقاد داشتند این کار باران آور است.

ایرانیان باستان نیز این مراسم را داشتند و برای فروهرها بر بام خانه غذاهای گوناگون می گذاشتند تا از این میهمانان تازه رسیده پذیرایی کنند و چون فروهرها پنهان و غیر محسوس اند، کسانی هم که برای قاشق زنی می رفتند، سعی می کردند روی بپوشانند و ناشناس بمانند و چون غذا و آجیل را مخصوص فروهرها می دانستند، دریافت شان را خوش یمن می دانستند.

رسم تعویض لباس کهنه و نو مردم شهر ملایر

مرم ملایر در نزدیک عید نوروز به خرید عید رفته و برای فرزندان خود لباس نو می خرند و مادران ملایری هر سال هنگام تعویض لباس نو و کهنه برای کودکان شعر زیر را با آهنگی دلنشین زمزمه می کردند:

اینِ بَدِری و هِزاری

کُهنشه بَدی به زاری

به زارِ اولِ باهاری

معنی شعر:

هزارها از این نوع لباس ها را پاره کنی و کهنه آن را بدهی به زاری و به یک زار (ژنده پوش و تهیدست) اول بهاری....

این شعر کنایه از این دارد که خداوند به تو بدهد و تو هم پیوسته به فقرا بدهی. مادران ملایری با خواندن این شعر کمک به ضعفا و همنوع را در ذهن کودک خود وارد می کردند.

فال کوزه چهارشنبه سوری مردم شهر ملایر

فال کوزه نام رسمی است که زنان ملایری در چهارشنبه آخر سال آن را راه می اندازند. در روستای پیرسواران ملایر اهالی روستا چهارشنبه ماه صفر را چهارشنبه سوری می گرفتند و مراسم آتش بازی انجام نمی شد و مهره تاسی داشتند.

در فال کوزه دختران، زنان یا پسران جوان یک دکمه، مهره را عصر روز شنبه هفته منتهی به چهارشنبه سوری در خمره ای کوچک با چهار قفل شبیه قفل کوزه به نام قیفله، می انداختند و عصر روز چهارشنبه در خانه یکی از همسایه ها جمع می شدند و پس از تفریح و خوردن خوراکی های چهارشنبه سوری از بچه نابالغی می خواستند تا مهره ها را درآورد و قبل از اینکه مهره را خارج کنند شعری می خواندند و نسبت به نیت صاحب مهره آن را تفسیر می کردند.

فالگوش مردم شهر ملایر

در شب چهارشنبه سوری دختران دَم بخت یا زنان در آرزوی فرزند سر چهار راهی می ایستادند و پس از نیت فالگوش می ایستادند و سپس گفت و گوی اولین رهگذر را پاسخ نیت خود می دانستند.

برخی دیگر نیز یک کلید را که نماد گشایش بود زیرپا می گذاشتند و پس از نیت فالگوش می ایستادند و گفت گوی اولین رهگذر را پاسخ نیت خود می دانستند و از فروهرها می خواستند با کلیدی که زیرپا دارند، مشکلاتشان را بازگشایند.

سفره هفت سین مردم شهر ملایر

از دیرباز تاکنون مردمان هر دیار نسبت به چیدن سفره هفت سین در نوروز اقدام می کنند. مردم ملایر با سلیقه سفره هفت سین چیده و بر کوزه ای سفالی گندم، گاودانه، عدس، ماش سبز کرده و بر سفره قرار می دادند.

تُخ تُخ مردم شهر ملایر

یکی دیگر از سنت های دیرین ملایر در عید نوروز این است که جوانان در شب عید نوروز شال، سطل و طناب برمی داشتند و به پشت بام خانه همسایه ها و اقوام می رفتند و سطل را با طناب از پشت بام آویزان می کردند یا از هر روزنه ای شال را درون خانه می انداختند و با گفتن تُخ تُخ ترانه ای خوانده و برای اهل خانه آرزوی سلامتی نموده و از او طلب تخم مرغ یا هدیه ای می کردند.

صاحبخانه درون سطل هرچه داشت از بادام، گردو، نخودچی کشمش، تخم مرغ یا شیرینی، قند، چای یا پول در سطل می گذاشت و چند بار آن را تکان می داد تا بالا بکشد و برود.

برخی افراد درون خانه شال می انداختند و صاحبخانه هدیه را در شال گذاشته و آن را گِرِه می زد و چندبار آن را تکان می داد تا فرد متوجه شود و شال را بالا بکشد و به خانه دیگر برود.

کوسه گلین مردم شهر ملایر

یکی دیگر از سنت های دیرین مردم ملایر در عید نوروز آیین نمایشی «کوسه گَلین» یا «کوسه برنشین» است . در این آیین چند روز مانده به نوروز یک نفر با سر و صورت سیاه شده، پوستین وارونه برتن، کلاه بوقی بر سر و زنگوله به پا در نقش کوسه که نماد عدم زایش است با ساز و دهل وارد روستا می شد و با آواز و موسیقی به روستاییان نوید بهار می داد.

یک نفر نیز با هیبتی زنانه دامن نمدی رنگارنگ به تن کرده و نقش همسر کوسه یا همان «گلین» را بازی می کرد. او کوسه را همراهی می کند و با ساز و دهل وارد روستا شده و به هر خانه ای که درش باز بود، بخصوص خانه اعیان و اشراف وارد می شدند و در محوطه حیاط شروع به رقص و پایکوبی کرده و در مدح بهار شعر می خوانند و از صاحبخانه ها طلب کمک نقدی یا غیر نقدی می کردند.

غبارروبی مساجد در ماه رمضان مردم شهر ملایر

مردم ملایر در ماه مبارک شعبان و قبل از فرا رسیدن ماه رمضان فرش های مساجد را بیرون آورده شست و شو می کنند و زنان با خاک سفید دیوار گلی مساجد را سفید و در و دیوار مساجد را گردگیری و کف مسجد را جارو می کنند و فضای مساجد را با سبزه، گل های شمعدانی و لاله عباسی طراوت و سرسبزی می بخشیدند.

مردم ملایر عصر آخرین روز از ماه شعبان خوراکی های متنوع تهیه نموده و به دارچم و دارالبهشت ازنا و و سایر دره های سرسبز اطراف شهر رفته و به تفریح می پرداختند.

گروه دیگری از مردم نیز روزه می گرفتند و عده ای از مردم نیز در دوشب آخر ماه شعبان مراسم کلوخ اندازان را با فراهم کردن غذا های متنوع و حلال، میهمانی گرفته و در نخستین روز از ماه مبارک رمضان دورهم جمع شده و از فضای ملکوتی نخستین سحر این ماه پر خیر و برکت استفاده می کردند.

پدر و مادر در نخستین سحر پس از قرائت دعای سحر و صرف غذای سحری، رو به قبله ایستاده و دعای ویژه ای را به زبان محلی می خوانند و اعضای خانواده دور آن ها حلقه می بستند سپس نیت روزه ماه رمضان می کردند.

توزیع آجیل مشکل گشا مردم شهر ملایر

یکی دیگر از رسوم شیرین در بین مردم ملایر این است که آنها در ماه رمضان به نیت برآورده شدن حاجت آجیل مشکل گشا، را بعد از نماز مغرب در بین نمازگزاران تقسیم می کنند. در ملایر رسم است که در ماه رمضان داماد باید یک وعده افطار را برای تازه عروس خود، به خانه پدر ببرد.

دوختن کیسه برکت مردم شهر ملایر

زنان روزه دار ملایری در روز های آخر ماه رمضان به مسجد رفته و کیسه ای را به نیت برکت در زندگی با نخ، سوزن و پارچه بین نماز ظهر و عصر می دوختند و در آن پول می گذاشتند تا در ماه های دیگر سالشان نیز مال آنها پربرکت باشد.

آداب و رسوم مردم ملایر در روز عید فطر 

مردم ملایر پس از خواندن نماز عید فطر به دید و بازدید رفته و از افراد بزرگتر خانواده عیدی می گرفتند و آش رشته ترش می خوردند.

روز "دختر بینی" در شهر ملایر

مراسم خواستگاری در ملایر بسیار جالب است. انتخاب همسر در این شهر بر عهده والدین بود ، پدر ومادر پس از اینکه پسر آمادگی ازدواج داشت، چند نفر از دختران دم بخت را به او معرفی می کردند و پس از انتخاب یکی از آنها، به خانه دختر می رفتند و صحبت می کردند . سپس در بین صحبت مادر پسر آب درخواست می کرد و دختر یک لیوان آب می آورد و همین که نزدیک مادر پسر رسید، مادر سرش را نزدیک دختر می برد و چند کلمه ای با او حرف می زد تا دریابد دهان دختر بو می دهد یا خیر!در شهر ملایر به این روز، روز "دختر بینی" می گویند.

انتخاب دختر برای پسر در ملایر به دو گونه است. اول طریق ناف بری که ناف دختر را در زمان به دنیا آمدن او به اسم یک پسر می بریدند و زمانی که دختر بزرگ شد او را به ازدواج آن پسر در می آوردند. طریقه دیگر، انتخاب همسر یک جا بردن عروس است که شامل دوران نامزدی کوتاهی می شود و معمولا پسر تا شب عروسی نامزد خود را نمی بیند.

در مراسمات ازدواج در این شهر مراسمی به نام "قندخوران" وجود دارد که در این مراسم خانواده پسر با یک رأس گوسفند، یک گونی آرد و یک کیسه قند همراه با مقداری شیرینی، برنج و روغن حیوانی با هلهله و شادی به خانه عروس می برند و در آن شب افراد دو خانواده و اقوام آنها گرد هم جمع می شدند و شادی می کردند و سپس کیسه قند را باز کرده و یک نفر یک کله قند بیرون می آورد و با قند شکن آن را نصف می کرد.

سپس نصفه بالای قند را به همراه یک ظرف برنج پخته و مواد خوراکی آن مجلس روی دیس قرار داده و روی آن پارچه ای انداخته و به خانه داماد می بردند، زیرا داماد حق ندارد تا زمان اجرای مراسم "پاگشا" به خانه عروس برود.

حنابندان مردم شهر ملایر

در مراسم حنابندان پس از شام چند نفر از آن جوانان، داماد را به حمام می برند. وقتی وارد حمام شدند، سر و دست داماد را حنا می بستند و او را آراسته می کردند و سپس به او لباس پوشانده و آماده بازگشت می شدند. در این هنگام زنان خانواده داماد همراه با چند خنچه که در آن اسپند، سبزه، چراغ توری(زنبوری) و آینه قرار می دادند به استقبال داماد می رفتند.

در مراسم عروسی، قبل از وارد شدن عروس به خانه داماد به برادر عروس جلو عروس را می گیرد و می گوید باید مادر داماد به خوش آمد عروس بیاید، سپس مادر داماد با مقداری اسپند و آتش ذغال جلو عروس می آید. سپس همراهان عروس می گویند که باید داماد نیز به استقبال بیاید سپس داماد همراه چند نفر از جوانان با انار یا شیرینی جلو می آید و با غرور انار یا شیرینی را از بالای سر عروس که سوار بر مادیان است پرتاب می کند.

پرتاب کردن انار یا شیرینی از بالای سر عروس این معنا را دارد که دست داماد همیشه بالای سر عروس باشد. بعد از آن داماد و همراهان به تندی برمی گردند و بالای پشت بام می رود.

بعد از استقبال داماد باید خواهر داماد نیز به استقبال عروس بیاید و با صدای بلند بگوید:"عروس خوش اموئی سرچش امویی ـ دختِرم کنیزت ـ کُرِم غلامت" یعنی:"عروس خوش آمدی ـ روی چشم من آمدی ـ دخترم کنیزت و پسرم غلامت". بالاخره پس از استقبال خواهر داماد برادر عروس دهانه مادیان را رها می کند و همراهان عروس برمی گردند و عروس به خانه داماد می رود.

غذاهای اصیل مردم شهر ملایر

ملایر یکی از شهرستان های استان همدان است که غذاهای اصیل زیادی دارد که حتی تعدادی از آن ها در بسیاری از شهرهای ایران هم درست می شود. غذاهای سنتی ملایر عبارتند از:

• آش رشته ترش ملایر
• آش بادمجان ملایر
• آش خشکبار
• آبگوشت قرمه
• آش برنج
• آش آماج
• خورشت غوره بادمجان
• آبگوشت فلفل و...

از معرف ترین خوراکی های شهر ملایر می توان به باسلق و شیره انگور ملایر اشاره کرد که می توان آنها را به عنوان سوغات ملایر نیز در نظر گرفت. در تهیه باسلق مانیزان ملایر از شهد انگور و نشاسته استفاده می شود و تولید آن شبیه به تولید حلوا است. شیره انگور نیز از جوشاندن شهد انگور به دست می آید.