مراسم جالب نوروز در کشورهای آسیایی و همسایه ایران
عید نوروز جشن باستانی مردم ایران است. این جشن در کشورهای همسایه و حتی کشورهایی که روزگاری متعلق به خاک ایران بودند نیز برپا می شود و با آداب و رسوم مختلفی همراه است. در این بخش از فرهنگ و هنر نمناک طریقه برگزاری نوروز در کشورهای ترک و فارس زبان همسایه را آورده ایم.
آداب و رسوم عید نوروز در تاجیکستان
عید نوروز در کشور تاجیکستان به عنوان نماد هویت و فرهنگ شناخته می شودو با آداب و آیین خاصی برگزار می شود. نوروز در تاجیکستان اول ماه حمل با سال شمار دهقانی تاجیکی و21 یا 22 مارس با حساب میلادی آغاز می گردد که معروف به 'خیدیر ایام' یعنی جشن بزرگ است.
- یکی از این آیین های قبل از عید نوروز در تاجیکستان که معمولا روز 19 مارس برگزار می شود، خانه تکانی یا جاروب بندان است. مردم تاجیکستان به خصوص "بدخشانیان" در ایام عید نوروز مانند ایرانی ها خانه را تمیز می کنند . بانوهای تاجیکی قبل از آغاز نوروز و با طلوع خورشید دو جارو سرخ رنگ جمع آوری شده در فصل پاییز از کوه را در جلوی خانه راست می گذارند، زیرا معتقدند رنگ سرخ برای این مردم رمز نیکی و پیروزی و برکت است.
هر خانواده بعد از طلوع کامل خورشید تلاش می کند هرچه زودتر وسایل خانه را به بیرون آورده و بالای سر در ورودی خانه یکپارچه قرمز را به معنی رمز نیکی و خوشی ایام سال بیاویزد.سپس برای وارد شدن هوای نوروزی و بهاری به خانه که حامل برکت و شادی است، درها و پنجره ها را باز می گذارند. خانم ها دیگ های سیاه شده را به معنی نو شدن با خاک مخصوص به رنگ سفید در می آورند. - در نوروز کودکان تاجیکی با گچ سفید روی دیوار نقش گل و بلبل و آهو و بز کوهی می کشند و مردان خانواده روی شاخه های بلند بریده شده درختان با کارد گل می تراشن و با ندای ˈشاگون بهار مبارک! شاخه های آراسته را وارد خانه می کنند و در سوراخ های پنج ستون خانه استوار می کنند.
- تاجیک ها مانند ایرانی ها سفره هفت سین انداخته که به آن "دسترخان" می گویند.
- پیش از نوروز کشاورزان تاجیکی مراسم خاصی به نام حوت دارند. حوت از نظر کشاورزان آخرین ماه سال و زمانی مناسب برای کشت و کار بهاری بوده است. در این مراسم سه شب اول ماه حوت را مردم جشن گرفته و در کنار آتش به شنیدن موسیقی، رقصیدن یا بازی می پرداختند.
- مراسم گل گردانی یا ˈبایچیچکˈ یا ˈبایچیچک گوییˈ یکی دیگر از مراسم مهم وابسته به نوروز است. این مراسم توسط بچه ها و جوانان انجام می شود، به این صورت که قبل از نوروز گل گردان ها و کودکان برای چیدن گل زردک یا سیاه گوش (بایچیچک) به دره و کوه و دشت و تپه رفته و با دسته های گل، روستا به روستا می گردند و اشعار زیبایی را در باب مژده رسیدن بهار و پایان یافتن زمستان و آغاز کشت می خوانند.
- گشت عیدانه دیگر مراسم نوروز در تاجیکستان است که در آن ساکنان شهر دوشنبه و حومه به بوستان ها و مراکز تفریحی رفته و آغاز عید نوروز را جشن می گیرند . در تاجیکستان جشن نوروز پنج روز است و تمام اداره ها و دستگاه های دولتی در طول این ایام تعطیل خواهد بود. در اولین روز بهار تاجیک ها ، با ماکت با شکوه تخت جمشید جشن ها و فستیوال نوروزی را آغاز می کنند.
- تاجیکستانی ها در اواخر ماه حوت و چند روز قبل از نوروز با آرزوی پر برکت شدن محصولات مراسمی به نام «جفت براران» برگزار می کنند . در این مراسم همه اهل خانواده شرکت کرده و کشاورزان پلو، نان فطیر و یا غذای مربوط به مراسم را تهیه کرده و 15 تا 20 نفر از کهنسالان را دعوت می کنند و بعد از غذا نیز این عبارات را می گویند:«مزید نعمت، زیاده دولت، برار کار، صحت و سلامتی خرد و کلان، رسد به بابای دهقان، خوش آمدید میهمانان».
- یکی از اجزای اصلی سفره هفت سین یا خوان نوروزی سمنو است. در تاجیکستان مراسمی به نام سمنو پزان دارند . سمنو مهم ترین خوراکی تاجیکان برای نوروز است که در کشورهای دیگر به نام های سمنی٬ سوملک٬ سومنک و سومولوک هم شناخته می شود. در هنگام پخت سمنو تاجیک ها نواهایی نظیر،ˈبوی بهار است سمنک، آش نهار است سمنک، از گل گندم سمنک، خوردن مردم سمنکˈ را می خوانند. دو روز قبل از عید پخت سمنک از صبح زود آغاز می شود و زنان طباخ گرد دیگ جمع شده و تا پخت آن با زدن دف در وصف نوروز ترانه می خوانند و حکایت های مذهبی و دینی می گویند. آنها در مراسم سمنو پزان دعا می خوانند تا حاجت بگیرند و بیماران نیز شفا یابند و به این خاطر سمنو در بین تاجیک ها شفابخش است. زنان با آرزوی نیک به داخل دیگ سمنک در مراحل آخر پخت هفت دانه سنگ خرد و چهارمغز (گردو) می اندازند و هر کس در کاسه سمنویش سنگ یا گردو باشد، به آرزویش خواهد رسید.
- مسابقه بزکشی یکی دیگر از برنامه های جشن نوروز در تاجیکستان است که در این مسابقه لاشه بز را وسط میدان می گذارند و از بلندگو مقدار جایزه و نام کسبه ای که هزینه جایزه این دور را متقبل شده اعلام می کنند. بعد از اعلام جایزه برخی شرکت می کنند و برخی به دلیل باب میل نبودن جایزه اطراف میدان سوارکاری یورتمه می روند تا دور بعدی آغاز شود. مسابقه تا زمانی ادامه می یابد که جایزه دهنده ای باشد.
دو تکه پارچه قرمز در زمین بازی میدان بزکشی وجود دارد که یکی مقصد نهایی لاشه بز و دیگری دستار داور مسابقه که با ریش سفید و بلندش وسط میدان ایستاده می باشد. - تاجیک ها در شب دوم سال نو غذایی به نام باج تهیه می کنند که از کله و پاچه گوسفند وگندم تهیه شده است. در اولین روز نوروز تاجیک ها حلوا، شیربرنج، غوز حماچ به عنوان صبحانه می خورند که تا پایان سال زندگی شان شیرین باشد. بالای در ورودی خانه پس از صرف صبحانه پارچه سرخی به نشانه بهروزی و خوش بختی می آویزند و پنجره ها را می گشایند تا نسیم نوروزی در زوایای خانه به گردش درآید. سپس لباس نو پوشیده و نزد بزرگترها می روند و "شاگون بهار مبارک" می گویند و برای آنها سالی نیکو آرزو می کنند.
عید نوروز در جمهوری آذربایجان
جمهوری آذربایجان تنها کشور غیرفارسی زبان است که عید نوروز در آن عید ملی شناخته می شو که با سنت ها و آیین های زیادی همراه است.
- خانه تکانی قبل از فرا رسیدن نوروز از دیگر آیین های نوروزی مردم جمهوری آذربایجان به شمار می رود .
- مردم جمهوری آذربایجان در استقبال از عید نوروز چهار تا سه شنبه آخر ماه اسفند را به ترتیب 'سو چرشنبه سی ' (چهارشنبه آب)، 'اُد چرشنبه سی ' (چهارشنبه آتش)، ' تورپاق چرشنبه سی' (چهارشنبه خاک) و 'آخیر چرشنبه ' یا 'ئیل چرشنبه سی' (چهارشنبه آخر و یا چهارشنبه باد) می نامند. مردم در چهارشنبه آخر سال در حیاط خانه ها یا در محله ها، آتش روشن می کنند و از روی آتش می پرند و می گوید همه دردها و رنج هایم روی آتش ریخته شود. در چهارشنبه آخر سال مردم بر سفره شام انواع غذاها و به خصوص غذای تهیه شده از ماهی می چینند.
- در جمهوری آذربایجان چیدن سفره نوروز (خنچه) نیز آداب مخصوصی دارد و پلو، شکر پاره، شکر چوریی (نان قندی)، پاخلاوا (باقلوا) و دیگر شیرینی جات محلی و بومی شهرهای مختلف جمهوری آذربایجان، کشمش، پسته، بادام، فندق، گردو و تخم مرغ رنگ و تزیین شده و سمنو را داخل سفره (خنچه) می گذارند.
- یکی از رسوم مردم آذربایجان در چهارشنبه سوری و در شب عید نوروز رسم «پاپاق آتماق» یا کلاه گردانی است که بیشتر پسرها در آن شرکت دارند. پسرها در خانه همسایه ها را می زنند و صاحب خانه در کلاه آنها چیزهای خوردنی مانند شکر بوره، باقلوا، فندق، سیب و شکلات می گذارند.
- در این شب بعضی دختران نیز فال گوش می ایستند که به زبان آذری 'قولاخ فالی' می گویند و مخفیانه به سخنان همسایه گوش می دهند و آن ها را به نیکی تفسیر می کنند.
- عده ای از مردم در روزهای اول عید نوروز لباس مخصوص شخصیت کسا (Kosa) و کچل ( kechel ) و بهار قیزی (دختر بهار) را پوشیده و مراسم های خاصی را اجرا می کنند.
عید نوروز در ازبکستان
نوروز از جشن های ملی و سنت های اصلی ازبکستان است؛ که آداب و رسوم زیبا و کهنی دارد.
- ازبک ها قبل از سال نو از جوانه گندم سمنو درست می کنند و در مراسم سمنو پزی زنان در کنار دیگی بزرگ دایره نشسته، شروع می کنند به خواندن آوازها و سرودهای محلی و از این مراسم لذت می برند . سپس سمنو گرم را به همسایه ها، بستگان و دوستان پیشکش می کنند و به هنگام چشیدن سمنو آرزویشان را به زبان می آورند.
- ازبک ها در نوروز حتی دشمنان خود را مورد بخشش قرار دهند و برای کمک به ضعیفان و فقرا دست به کار می شوند.
- میزبانان در تعطیلات نوروز نان های سنتی به همراه سبزی مانند نیشالدا (دسری شیرین که از سفیده تخم مرغ، شکر و ریشه گیاهان معطر ساخته می شود) و سامسا پفکی (نوعی پلو معطر) پخت می کنند و سفره ها را با آنها رنگین می کنند.
- در نوروز مردم به دید و بازدید رفته و برای خویشاوندان آرزوی سالی خوب دارند.
- در این ایام، جشنواره های محلی و رقابت های ورزشی سنتی چون کشتی و مسابقات اسب سواری برگزار می شود.
عید نوروز در افغانستان
افغانی ها نوروز را به عنوان روز کشاورزان می شناسند و آداب و رسوم مردم افغان در این روز شامل :
- اصلی ترین جشن نوروجشن گل سرخ که به لاله ی سرخ است . مردم 40 روز اول سال را یعنی زمانی که گل های لاله ی سرخ بر دشت ها و روی تپه های سبز اطراف شهر می رویند، جشن می گیرند .
- جهنده بالا یک جشن مخصوص مذهبی است که در مسجد کبود مزار شریف با احتزاز پرچمی که ترکیب رنگی آن به درفش کاویانی شباهت دارد ، برگزار می شود. در این مراسم همه در پارک مرکزی مزار شریف گرد هم می آیند تا شاهد برافراشته شدن پرچم یا همان جهنده بالا باشند.
- در طول جشن گل سرخ در مزار شریف کابل و دیگر شهرهای شمالی افغانستان مسابقه بزکشی به طور معمول برگزار می شود.
- افغانی ها برای عید لباس هایی که رنگ روشن مانند زرد و سرخ است به تن می کنند.
- در افغانستان مردم به جای هفت سین، جشن هفت میوه را برگزار می کنند. هفت میوه مانند یک سالاد میوه از ترکیب هفت میوه خشک شده مانند سنجد (خشک شده ی میوه ی درخت زیتون بری)، پسته، فندق، آلو بخارا یا همان قیسی (خشک شده ی زردآلو)، گردو یا مغز بادام یا دیگر انواع آلوی برقان درست می شود و در شربت خود میوه ها سرو می شود.
- سمنک (همان سمنو) در شب عید یا چند روز قبل پخته می شود و زن ها از اوایل شب تا سپیده دم مشغول پخت آن می شوند و طی آن آواز مخصوصی سر می دهند:سمنک در جوش، ما کفچه زنیم، دیگران در خواب، ما دفچه زنیم
- خانواده ها برای شب عید مانند ایرانی ها سبزی پلو وغذاهایی که از برنج و اسفناج نیز تشکیل می پزند. نانوایی ها شیرینی مخصوصی که کلوچه نوروز نام دارد و فقط در نوروز پخته می شود را تهیه می کنند.ماهی و جلبی (jelabi) (جلبی نوعی شیرینی است)غذای دیگری که بیشتر در روز عید پخته می شود.
- خانواده های عروس و داماد در افغانستان لباس های مخصوصی به تن می کنند و در مناسبت های ویژه ای مانند عید فطر، عید الأضحی، عید نوروز یا برائت خانواده پسر به خانواده دختر هدایایی می دهد یا غذای مخصوصی برایشان آماده می کند.
- جشن دهقان در روز اول عید برگزار می شود که در این روز کشاورزان به شهر می آیند و محصولات خود را به معرض نمایش قرار می دهند.
- کمپیرک نماد نیکی و احسان و قدرت طبیعت است که قدرت زمستان را تسلیم بهار می کند و مانند حاجی نوروز در ایران، یک پیرمرد با محاصن است که لباس های رنگی به تن، کلاه بلندی، بر سر و تسبیحی در دست دارد. او و همراهانش از روستا ها عبور می کنند و صدقه ها و کمک های خیریه را بین مردم تقسیم کرده و اشعاری می خوانند.
عید نوروز در قرقیزستان
مردم آسیای مرکزی عید نوروز را جشنی ملی و مربوط به تاریخ و فرهنگ خود می دانند و عید نوروز برای آنان از مقدس ترین اعیاد است و آیین های نوروزی را با شکوه تمام برگزار می کنند.نوروز در این سرزمین تنها یک روز است که در 21 ماه مارس (اول یا دوم فروردین) برگزار می شود.
- خانواده های قرقیزی از نخستین ساعات صبح روز عید از خانه هایشان بیرون می آیند و در میدان ها و پارک های بزرگ شهر جمع می شوند و پس از خوردن خورکی های خوشمزه و شنیدن سخنرانی بزرگترین شخصیت دولتی ، ورزشکاران و دانش آموزان اعم از دختر و پسر با لباس های رنگارنگ و محلی در میدان ها به پایکوبی و هنرنمایی می پردازند و حاضران را به وجد و طرب وا می دارند.
- در نمایشهای نوروزی قرقیزها دو شخصیت اصلی «همای انه» (مادر زمین) و «خضر آتا» (پیرمرد خضر) هستندکه برگ کاج کوهی (آرچا در زبان قرقیزی) را سوزانده و با پخش دود آن این دعا را می گویند:آلاس آلاس بلا به دور، سال گذشته برفت، سال نو آمد. برای پسران ما راه راست باز بشود و دختران جای خود را در زندگی پیدا کنند. چراگاه های ما پر از دام شود و دشمنان ما به مقام ما رشک بورزند. انبارهایمان پر از خرمن و سفره های من پر از غذا باشد. این مراسم ساعت ها به طول می انجامد.
- قرقیزها برای کودکانی که در عید نوروز به دنیا بیایند نام های مرتبط با نوروز و بهار نظیر نوروزگل، نوروزبیک، نوروزبای، مایرام گل یا مایرام (گل جشن)، جازگل (گل بهاری) و… انتخاب می کنند.
- قرقیزها در عید نوروز به درختکاری می پردازند و رودخانه ها و نهرها را پاکیزه می کنند.
- در قرقیزستان یکی از رسم های نوروزی برگزاری مشاعره و مسابقات بداهه گویی و ماناس خوانی است. که درآن دو شاعر در برابر جمع در مورد مضامینی که معمولاً خیر و شر، سرما و گرما، نور و ظلمت، مردم و دولت، پیر و جوان، فقیر و ثروتمند است به مشاعره می پردازند.
- جوانان بازی های ملی مانند «اولاق تارتیش» یا «کوک بورو» (بزکشی) در ایام نوروز برگزار می کنند.
- قرقیزی ها در ایام نوروز بهترین غذاها را تهیه می کنند و مراسم سومولوک پزی که در فارسی همان سمنو نوعی غذای شیرین تهیه شده از جوانه های گندم است. معمولاً در هنگام شب خانم های روستا یا محله سومولوک می پزند و صبح که بانوی خانه سردیگ سومولوک را بر می دارد و در حالی که از آن در کاسه های متعدد می ریزد دعای خیر و برکت برای خانواده خود می کند.افسانه ای در خصوص تاریخچه غذای نوروزی قرقیزها «سومولوک» وجود دارد:یک زن بیوه که در سیر کردن شکم بچه هایش ناتوان بود، برای آرام کردن آنان چند قلوه سنگ داخل یک دیگ ریخت و به آنان گفت که مشغول پخت غذاست و روز بعد قلوه سنگ ها تبدیل به غذایی خوشبو شدند و زن و بچه ها که سر سفره نشستند احساس کردند که سر سفره جشن نشسته اند از آن روز سومولوک به غذای نوروزی قرقیزها تبدیل شد.
- در جشن نوروز در قرقیزستان پختن غذاهای معروف قرقیزی مثل بش بارماق، مانتی، بورسوق و کاتما مرسوم است. صبح عید نوروز هر مهمان یا اعضای خانه ای که می خواهند پای سفره غذا بنشینند ابتدا باید سومولوک و سپس غذای اصلی را میل کند.
جشن عید نوروز در ترکیه
عید نوروز در ترکیه با نام هایی چون "سلطان نوروز" و "نوروز سلطان" شناخته می شود و معمولا از روز 22 مارس آغاز شده و مردم فرا رسیدن بهار را جشن می گیرند.
- مردم در کشور ترکیه نیز به مناسبت فرا رسیدن بهار خانه تکانی می کنند.
- مردم ترکیه اغلب غذاهای ایرانی درست می کنند و به منازل یکدیگر رفته و تلاش می کنند حین عید نوروز در ترکیه به افرادی که مدت ها است از آن ها بی خبر هستند، سر بزنند.
- برخی افراد دارای عقاید مذهبی در عید نوروز در ترکیه به زیارت اهل قبور و همچنین مکان های زیارتی رفته و در آنجا قهوه یا چای سرو می کنند.
- در ترکیه مردم در مراسمی به نام "bayrak"در زمان عید نوروز دور یکدیگر جمع شده و کنار یکدیگر آهنگ های محلی می خوانند.
- مردم ترکیه در روز 23 مارس، غذا پخته و آن ها را در سینی گذاشته و به صورت خیرات پخش می کردند.در واقع آن ها این کار را برای طلب آمرزش برای از دست رفتگان خود انجام می دهند.
