هفته گذشته خبری منتشر شد که بر اساس آن مدیر رصدخانه مهاجرت ایران از سوی مسئولان یکی از معاونت‌های دولت ممنوع‌المصاحبه شده است.
اما چند روز بعد معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری در نشستی اعلام کرد رئیس این رصدخانه ممنوع‌المصاحبه نیست و نمی‌داند ممنوع‌المصاحبه شدن را چه کسی انجام داده و چرا چنین موضوعی مطرح شده است. او تاکید کرده که رصدخانه مهاجرت بر اساس داده‌ها و اطلاعات آماری، صرفا نتایج مطالعات و تحقیقات در این حوزه را بیان می‌کند و نباید به عنوان آمار از یک نهاد دولتی یا حاکمیتی تلقی شود.
دهقانی فیروزآبادی تاکید کرده که رصدخانه مهاجرت در مورد گذرنامه‌ها و مدارک دانشگاهی و ورودی‌ها و خروجی‌ها به آمارهای رسمی دسترسی ندارد و داده‌هایی که ارائه کرده شفاف نیست. البته او پدیده مهاجرت را کتمان نکرده و گفته این ناشی از سیاستگذاری‌ها، عدم توجه به زیرساخت‌ها و عدم ایجاد منابع جدید است. اما در ادامه گفته مهاجرت مختص ایران نیست و در همه کشورها وجود دارد و اینکه استارتاپ‌ها با مشوق‌ها و امتیازات کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند به معنای قهرشان از کشور نیست و «ما با بسیاری از این شرکت‌ها همکاری داریم.»
رصدخانه مهاجرت فعلا در این باره واکنشی نشان نداده است. آخرین سالنامه مهاجرتی ایران (۱۴۰۱) اواخر آذر ماه رونمایی شد و همان زمان داده‌های مهمی مثل مهاجرت استارتاپ‌ها، افزایش مهاجرت‌های پناهجویی، آمارهایی از افزایش میل مهاجرت بین گروه‌های مختلف منتشر شد. تجمیع انواع آمار مهاجران ایرانی نشان داد که دست کم ۶۵ هزار نفر سالیانه از کشور مهاجرت می‌کنند و مدیر رصدخانه مهاجرت اعلام کرد که وارد فاز مهاجرت عام و توده‌وار شده‌ایم.
اما حالا معاونت علمی این آمارها را زیر سوال برده و گفته شفاف نیستند و این رصدخانه به آمارهای رسمی دسترسی ندارد. این در حالی است که بهرام صلواتی پیش از این از همکاری نکردن سازمان‌ها در مورد ارائه آمار گلایه کرده بود و در سالنامه هم از نقایص آمارهای رسمی کشور گفته شده است.
رصدخانه مهاجرت فعلا در این باره واکنشی نشان نداده است. صلواتی پیش از این در گفت‌وگویی با پلاس وی از پیچیده بودن موضوع مهاجرت گفته بود و اینکه هم روی این موضوع حساسیت وجود دارد و هم وضعیت آماری خوب نیست چرا که سازمان‌ها همکاری لازم را نمی‌کنند.
در بخش آخر سالنامه ملاحظات آماری منابع را شرح داده است. برای مثال در بخش منابع آماری مورد استفاده در خصوص مهاجران ایرانی در کشورهای میزبان گفته شده که اطلاعات جامعی از مهاجران ایرانی در کشور تهیه نمی‌شود و به همین دلیل برای داده‌های مرتبط با جمعیت ایرانیان و ویزاهای صادر شده برای آن‌ها از آمار سرشماری و آمار ثبتی مهاجرتی کشورهای مقصد استفاده شده است.
همچنین در مورد منابع آماری جابه‌جایی‌های تحصیلی هم در سالنامه آمده که به دلیل فقدان تولید و ثبت داده‌های آماری به‌روز و متقن در مورد وضعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور علاوه بر پایگاه داده‌های بین‌المللی از پایگاه داده‌های ملی کشورها که به‌روزتر هستند استفاده شده است.
در بخش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور منبع اصلی داده‌های دریافتی از سازمان امور دانشجویان است. سازمان امور دانشجویان سازمانی دولتی و وابسته به وزارت علوم تحقیقات و فناوری است و ریاست سازمان معاون وزیر محسوب می‌شود. همچنین در مورد دانشجویان خارجی در کشور در سالنامه آمده است که با کمک معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای نخستین بار آمار جمعیت دانشجویان خارجی به صورت واقعی و دقیق گزارش شده است.
علاوه بر این‌ها رصدخانه مهاجرت پیمایش‌هایی هم انجام داده تا پازل مهاجرت در ایران را کامل کند. یکی از این پیمایش‌ها که در تابستان ۱۴۰۱ انجام شده، بررسی میزان مهاجرت و عوامل موثر بر فعالیت نیروی انسانی حوزه سلامت است. این مطالعه با استفاده از شبکه‌های اجتماعی، لینک پرسشنامه در بین گروه‌های دانشجویی، اعضای هیئت علمی، کارکنان و شاغلین حوزه بهداشت و درمان کشور توزیع شده. یافته‌ها هم مربوط به ۳۸۰ پرسشنامه تکمیل شده است.
داده‌های مربوط به میل و تصمیم به بازگشت و پیشران‌های بازگشت در میان مهاجران ایرانی هم حاصل پیمایش‌هایی در سال‌های مختلف است که آخرین آن‌ها یعنی داده‌های سال ۱۴۰۱ را خود رصدخانه انجام داده است. پیمایش مهاجران ایرانی در سال ۹۶ هم حاصل پروژه مشترک پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف و مرکز تحقیقات اجتماعی اروپا در دانشگاه مانهایم است.
افزایش مهاجرت انکارشدنی نیست
سالنامه برای اولین بار از چیزی به اسم مهاجرت عام و توده‌وار ایرانی‌ها صحبت کرده است. وضعیت وخیمی که در آن نه فقط گروهی خاص مثل دانشگاهیان یا متخصصان بلکه گروه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی به دنبال مهاجرت هستند. لزوما هم جاذبه‌های مقصد نیست که تعیین کننده است بلکه شرایط مبدا است که آن‌ها را به این نقطه رسانده است. این شرایط را بسیاری از مردم از نزدیک لمس کرده‌اند.
در این سالنامه آمده که مهاجرت رو به رشدترین پدیده‌ی اجتماعی در دو سال گذشته در کشور بوده و کاهش امیدواری اجتماعی و ثبات اقتصادی و آزادی‌های اساسی در تصمیم بسیاری از مردم برای مهاجرت اثر گذاشته است. چالش‌های بزرگی مثل فقر، تورم، بیکاری، خشکسالی و آلودگی هوا هم در سال‌های اخیر تشدید شده و مشکلات و نارضایتی‌های اقتصادی و اجتماعی باعث شده چشم‌اندازها و جاذبه‌های سرزمینی کمرنگ شوند و همه این‌ها میل به مهاجرت را افزایش داده است. سالنامه نشان داده که انواع مهاجرت‌ها از کاری و تحصیلی تا پناهجویی افزایش پیدا کرده و مهاجرت در گروه‌های مختلفی چون کارگران، ورزشکاران، پزشکان، اساتید دانشگاه، استارتاپ‌ها مشاهده می‌شود.
این مسائل دغدغه منتقدان و جامعه‌شناسان هم بوده است. احسان شریعتی استاد و پژوهشگر فلسفه در ویژه‌نامه تحلیلی-انتقادی «مهاجرت‌نامه» ویژه نوروز ۱۴۰۱ گفته: «اگرچه میل به مهاجرت از کشور ریشه در مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مختلفی دارد که هر کدام از این‌ها باید مورد تجزیه و تحلیل جدید قرار بگیرند اما به نظر من احساس یاس و افسردگی حاکم بر جامعه است که زمینه‌های روانی مهاجرت از کشور خصوصا در میان قشر جوان را تغذیه می‌کنند و این موضوعی است که کمتر به آن توجه شده است.»
هادی خانیکی استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی هم در همین ویژه‌نامه گفته است که ما داریم جوانانمان را با انزجار و فرار از کشور خارج می‌کنیم. او با ارجاع به یکی از آخرین مطالعات در زمینه افکار عمومی در سال ۱۳۹۸ گفته باید در این باره بیندیشیم که افراد در چه شرایطی وطنشان را ترک می‌کنند و تمایل جوانان نسبت به مهاجرت به دلیل تصویر هراسناکی است که آن‌ها نسبت به آینده دارند. سه مسئله‌ی مطالعه سال ۹۸ در این زمینه ترس از آینده به دلیل بی‌افقی، گسترش و تنوع نارضایتی و تضعیف ارزش‌ها و هنجارهایی است که می‌توانستند همبستگی را تقویت کنند: «رشد این روندهای گسیختگی‌ساز در برابر روندهای همبستگی‌ساز موجب می‌شود که جوانان ما با یاس، خشم و سردرگمی همراه شوند.»
اما ارائه آمار و پیمایش در تکمیل هشدارهایی که منتقدان داده بودند خوشایند مسئولان نبود. آنقدر که رئیس رصدخانه از مصاحبه منع شود. اما حتی اگر یافته‌های سالنامه و نتایج تحقیقات این موسسه هم منتشر و خبری نمی‌شد، وضعیت وخیم مهاجرت قابل انکار نبوده و نیست. مهاجرت و میل به رفتن از ایران، خبری است که هر روز از زبان یکدیگر می‌شنویم.
