آشنایی با آداب و رسوم مردم گیلان
استان گیلان، از استان های شمالی ایران به مرکزیت شهر رشت است. مردم گیلان همواره به مردمی خونگرم و مهمان نواز مهربان معروف هستند که تمام آداب و رسوم غنی خود را از گذشتگان حفظ کردند و میراث گذشتگان را به نسل های آینده منتقل می کنند.
مردم گیلان همواره در پایبندی به سنت ها و احیای آداب و رسوم پیشتاز بوده اند و در طول ایام سال با فرا رسیدن هر مناسبتی از سال، حال و هوای استان متناسب با آن ایام رنگ و بوی خاصی به خود می گیرد. در این بخش از فرهنگ و هنر پلاس وی با آداب و رسوم مردم گیلان آشنا خواهید شد.
گویش مردم گیلان
مردم گیلان عموما گیلک هستند اما بیشتر آنها علاوه بر زبان گیلکی به زبان فارسی نیز صحبت می کنند. گویش گیلکی شامل زبان های تالشی و هرزندی و گورانی و گیلکی و مازندرانی و برخی از زبان های تاتی و سمنانی می باشد و از دیدگاه تاریخی این زبان ها به زبان پارتی (اشکانی) وابستگی دارند.
گیلکی به چند شاخه تقسیم می شود به همین دلیل گویش مردم استان گیلان با هم اندکی اختلاف دارد. به جز گیلکی مردم با گویش ها و لهجه های مختلف ازجمله تالشی، تاتی و ترکی نیز تکلم می کنند.
دین و مذهب مردم گیلان
اغلب مردم گیلان شیعه اثنی عشری هستند اما در برخی از مناطق استان گیلان مردم اهل تسنن و تعداد معدودی نیز دارای ادیان مسیحی، یهودی و زردشتی اند.
پوشش مردم گیلان
لباس های محلی گیلان باوجود زیبایی خاص و ویژه آن به دلیل پوشش مناسب با عقاید مذهبی و دینی ما نیز سازگار است.
پوشش مردم گیلان معرف اندیشه، سلیقه، نوع کار و معیشت و ارتباط مردمان با طبیعت است. مردان گیلانی چوموش بر پای می کنند و از جلیقه، کلاه و کت استفاده می کنند. دامن های شلیته و پرچین و جلیقه های پولک دوزی شده از لباس های محلی زنان است.
آداب و رسوم مردم گیلان
آداب ورسوم مختلفی در گیلان جریان دارد که بعضی از این آداب و رسوم در سراسر ایران هم وجود دارد اما بعضی دیگر منحصر به گیلان است. در ادامه این مطلب برخی از آداب و رسوم مردم گیلان را آورده ایم.
جشن نوروز در گیلان
قبل از فرا رسیدن سال نو مردم گیلان آداب و رسوم مختلفی دارند.
نوروز خوانی
آخر هر سال و قبل از سال نو مراسم نوروز خوانی در گیلان برپاست که نماد ورود بهار و خیر و برکت است. گروهی از نوروزخوانان با راه افتادن در کوچه و خیابان اشعاری می خوانند.
آنها ابتدا با زبان شعر دوازده امام را نام برده و زمانی که به قسمت ترجیع بند می رسند، آن را دو نفری تکرار می کنند و بعد نوروز و نوسال می خوانند.این شعر اینگونه شروع می شود:
همی خوانم امام اولین را شه کشور امیرالمؤمنین را
وصی و جانشین یعنی علی را
به یاسین والف لام و به فیروز دهید مژده که آمد عید نوروز
امام دومین هم دسته گل شفاعت می کند او بر سر پل
حسن بابش سوار است او به دلدل
به یاسین و الف لام و به فیروز دهید مژده که آمد عید نوروز و...
عروس گوله
قبل از آغاز عید نوروز و سال نو در گیلان نمایشی به نام "عروس گوله" برگزار می شود. در این نمایش سه نفردر نقش غول، پیربابو و نازخانم بازی می کنند. این گروه به منازل مختلف رفته، به ایفای نقش خود می پردازند. مردی که نقش غول را دارد با کلاهی از کلوش (ساقه برنج)، زنگوله ها و چماق خود را می آراید. پسر جوانی نیز نقش نازخانم را بازی می کند و پیر بابو یا کوسه نقش نیز پیرمردی است که با غول بر سر به دست آورده نازخانم بحث و جدل می کند.
بازیگران این نمایش در آخر در با آرزوی سالی پربرکت و پر یمن برای صاحبخانه، از او هدایایی دریافت می کنند.
مراسم چهارشنبه سوری در گیلان
گیلانی ها در غروب آخرین سه شنبه سال و در شب چهارشنبه، مراسم "چهارشنبه سوری" را برگزار می کنند. آنها خار، بوته، گون و کاه جمع آوری کرده و پشته هایی را رو به قبله درست می کنند و آتش می زنند سپس از روی آتش پریده و شعر زیر را می خواندند:
گل گل چهارشنبه به حق پنج شنبه
زردی بشه، سرخی بایه نکبت بشه، دولت بایه
معنی:ای شعله آتش چهارشنبه، به حق پنج شنبه، زردی و ضعف و بیماری رخت بر بندد و نوبت سرخی و نشاط و خرمی فرا رسد. دوره نکبت و ناکامی به سر آید و دولت و اقبال روی نماید.
سپس اسپندی را که از سادات خریداری می کنند را دود کرده و به هنگام دود کردن آن می خوانند:
عاطتیل کن، باطیل کن تی مرده ماره بیرون کن
اسفند دوکن چاووس بایه مردمار به هوش بایه
معنی :عاطل و باطلش کن و چشم زخم را از وجودها دور ساز. مادر شوهرت را بیرون کن. اسپند دود کن تا چاووش بیاید. تا مادر شوهرت به هوش بیاید.
از دیگر آداب چهارشنبه سوری در استان گیلان، این است که دختران دم بخت را به منظور باز شدن بختشان در سال جدید، چند ساعتی از خانه بیرون و خانه تکانی می کنند.
مردم گیلان در چهارشنبه سوری به منظور دور ساختن نفرت و رفع قضا و بلا کاسه و کوزه و ظروف کهنه را می شکنند.
آنها گاهی در برنامه چهارشنبه سوری شلیک تیر و ترکاندن ترقه را دارند.
گاهی نیز مردی به منظور باردادن درخت بی بار در سال آینده با تبر به طرف او می رود و با ضمانت دیگران برای بار آوردن درخت در سال بعد، شخص تبر به دست از قصد خود منصرف می شود.
رسم فالگوش ایستادن در چهارشنبه سوری
مردم گیلان در چهارشنبه سوری در گذرگاه ها می ایستند و با شنیدن پنهانی اولین کلمات عابرین، مفهوم آن را حمل بر توفیق یا ناکامی خود در سال آتی می شمارند. این مراسم فالگوش ایستادن نام دارد.
قاشق زنی در مراسم چهارشنبه سوری
از دیگر رسوم چهارشنبه سوری در گیلان قاشق زنی است. جوانان و بیشتر دختران گیلانی برای اجرای قاشق زنی به در خانه همسایه ها رفته و روی خود را پنهان نموده و خواستار هدیه می شوند.
شال اندازی در مراسم چهارشنبه سوری
از رسوم شایع چهارشنبه سوری در مناطق روستایی کوهستانی گیلان شال اندازی است که گاه حالت نوعی خواستگاری از دختر صاحب خانه را دارد. شال اندازان بدون مشخص کردن هویت خویش به خانه همسایه ها رفته و شال خود را از پنجره و یا روشنایی خانه آویزان نموده و صاحبخانه معمولاً به گوشه شال آنان مقداری شیرینی و آجیل به عنوان هدیه می بستند.
سیزده بدر یا سیزده سال در گیلان
مردم گیلان در آخرین روز نوروز به کنار رودخانه ها و به جنگل ها رفته و به صورت گروهی، آخرین روز نوروز را جشن می گیرند. این مراسم با بندبازی، کشتی گیله مردی و نواختن ساز و نقاره همراه است و دختران گیلانی در این روز سبزه گره می زنند.
کشتی گیله مردی
کشتی گیله مردی بیشتر در تابستان و اعیاد و عروسی ها انجام می شود. این کشتی در محوطه ای محصور به نام «یسمبر» یا «سنبره» میدان برگزار می شود. کشتی گیران شلوارهایی به نام «لاسپار» به پا نموده و بالاتنه آنها برهنه است و با حرکات نمایشی قدرت خود را به رخ حریفان می کشند.
آیین و مراسم ازدواج در گیلان
در روستاهای گیلان به دلیل مشارکت و همپایی زنان و مردان در امور معیشتی، دخترها و پسران یکدیگر را می شناسند. این شناخت بعدها به انتخاب و سپس در صورت پذیرش خانواده ها به تهیه مقدمات ازدواج منجر می شود. در شهرها معمولاً ازدواج با پا درمیانی خانواده و معرفی چند دختر به پسر مورد نظر صورت می گیرد یا در حمام های عمومی دختر مورد نظر را برانداز کرده و پس از پسندیدن به خواستگاری او می رفتند. با موافقت خانواده طرفین و پس از مراسم خواستگاری، دوره نامزدی آغاز شده وسپس مقدمات عروسی فراهم می شود.
حنابندان
قبل از مراسم عروسی مراسم "حنابندان" در شهرها برگزار می شود که در این مراسم عروس دست و پایش را حنا می بندد.
گیشه بری
با هیجان ترین قسمت از مراسم عروسی بردن عروس به خانه داماد است که به اصطلاح گیشه بری می گویند. در گیلان در مناطق مختلف مراسم گیشه بری با شیوه های خاصی انجام می گیرد. در شرق گیلان، نهالی را از خانه پدر عروس کنده تا عروس به خانه خودش ببرد. این نهال را عروس و داماد، با هم در خانه داماد می کارند. در بعضی از روستاهای غرب و شرق گیلان، مادر عروس خروسی را از مادر داماد گرفته وپای خروس را با رشته های رنگین ابریشمین به پای مرغ می بندد و آن مرغ وخروس را با عروس همراه می کند، سپس پای مرغ و خروس در خانه عروس باز شده و آنها را در لانه کنار هم می اندازند.
در برخی از نقاط گیلان برای اینکه عروس پرخیر و برکت باشد به کمر عروس نان وآرد را در سفره ای ، می بندند اما قبل از خارج شدن عروس از خانه برادر یا دایی عروس جلوی در را می گیرد و از عروس چیزی دریافت می کند که به آن درسری(در ماسال) و دائیانه(در نومندان و شرق گیلان) می گویند .
در صورت نزدیک بودن خانه داماد، عروس را پیاده می برند و در صورت دور بودن خانه داماد، با اسبی نر و اخته نکرده مزین و آراسته عروس را به خانه داماد می برند.
در مناطق شرق گیلان عروس با عبور از هر جوی آب روان بخشی از مهریه خود را به حضرت فاطمه الزهرا‹س› می بخشد و این بخششها را از مهریه او کم می کنند.
نارنج زنی
نارنج زنی از دیگر مراسم ازدواج گیلانی ها است که در آن داماد قبل از رسیدن عروس به خانه با دو تن ساقدوس و سلدوش به پیشواز عروس می آید و نقل و سکه بر سر عروس می پاشد، بعد نارنج یا پرتقالی به طرف او می اندازد. سپس عروس و داماد دور چاهی می چرخند و عروس برای خوشبختی در چاه سکه ای می اندازد و سپس درخت توتی در خانه می کارد.
مراسم شب چله (یلدا ) در گیلان
در پاسخ به درخواست برخی از شما کاربران از بخش فرهنگ و هنر پلاس وی در رابطه با آداب و رسوم مردم گیلان در شب یلدا میخوانید که شب اول دی ماه یا شب چله اهل خانواده و خویشان و گاه همسایه ها در گیلان دور هم جمع شده و مراسم شب چله برگزار می کنند.
برای مراسم شب چله، معمولاً خوردنی ها و تنقلات و آجیل و هندوانه تهیه می کنند و معتقدند هر کس در شب چله هندوانه بخورد، در تابستان احساس تشنگی نمی کند. از دیگر خوردنی های این شب، برنج برشته، عدس و گندم برشته، کونوس (ازگیل وحشی)، آجیل، پرتقال، لیمو، خوج (گلابی محلی) و میوه های دیگر است.
از دیگر آداب این شب تفال به دیوان حافظ و خواندن ترانه زیر است:
امشو، شب چله، خانم جیر پله چاقو بزنیم هندوانه کله
یعنی:امشب شب چله و خانم زیر پله است، چاقو به هندوانه بزنیم.
عزاداری ماه محرم در گیلان
مردم گیلان مانند مردم سایر مناطق ایران، برای سوگواری حسین بن علی(ع) آداب و رسوم ویژه ای دارند و در روزهای نهم و دهم محرم، در مراسم عزاداری شرکت می کنند. از جمله مراسم عزاداری در ماه محرم مردم گیلان می توان به روضه خوانی، سینه زنی، زنجیر زنی، چهل منبر، شام غریبان، تعزیه خوانی و ... اشاره نمود.
تغزیه خوانی در محرم
در ماسوله در شب دوازدهم محرم پس از انجام مراسم مربوط به خاکسپاری شهیدان کربلا (توسط طایفه بنی اسد) در جوار "امامزاده عون بن علی" تعزیه برگزار می شود. تعزیه خوانی است در اقصی نقاط گیلان برگزار می شود که هدف از آن علاوه بر عزاداری، زنده نگاه داشتن نهضت عاشوراست. تعزیه خوانان هر روز از ماه محرم را به یکی از این مجالس اختصاص می دهند.
رسم دسته گردانی در محرم
دسته گردانی یکی دیگر از آیین های ماه محرم در استان گیلان است که اهالی آبادی و یا روستا لباسهای سیاهرنگی که تا زانو می رسد را پوشیده و به مساجد رفته و سینه زنی میکنند و زنان و کودکان بیشتر در حاشیه و یا به دنبال آنان در خیابان ها به عزاداری می پردازند.
کرنا نوازی در محرم
کرنا ( کرنی ) زنی یکی دیگر از مراسم های عزاداری در ماه محرم در گیلان است. کرنی یک آلت موسیقی است که توسط 5 تا 7 نفر کرنازن در مساجد و در راهها نواخته می شود.
مردم گیلان در ایام محرم به عنوان نذری غذا می پزند و در بین مردم و نیازمندان و عزاداران پخش می کنند.
آداب و رسوم ویژه ماه مبارک رمضان در استان گیلان
مردم گیلان همواره در ماه مبارک رمضان با آداب و رسوم مختلف ماه میهمانی خدا را می گذرانند. چنانچه در بخش فرهنگ و هنر پلاس وی اشاره شده است در استان گیلان مردم از نیمه ماه شعبان به منظور استقبال از ماه مبارک رمضان شروع به پاکسازی و نظافت منازل، مساجد، حسینیه ها و محله ها می پردازند و مایحتاج و مواد غذایی برای ماه مبارک رمضان تهیه می کنند.
مردم استان گیلان چند روز قبل از آغاز این ماه به پیشواز ماه مبارک رمضان رفته و روزه می گیرند. روزه گرفتن قبل از رسیدن ماه رمضان به اصلاح گیلانیان به "پیشاشو" معروف است.
هنگام سحر بانگ "سحر شده است خواب نمانید" از گلدسته های مساجد و گاه از بام های خانه های گیلان در ماه مبارک رمضان به گوش می رسد و غذای سحری مردم گیلان اغلب برنج کته و انواع خورشت های محلی چون باقالی قاتوق، ترش تره، فسنجان و اناربیج است.
در ماه رمضان قرآن خوانی یا به قول گیلانی ها عشرخوانی در مناطق مختلف گیلان همواره با حضور گسترده بانوان برگزار می شود.
تنوع غذایی مردم گیلان در زمان افطار بسیار زیاد است . آش نذری موسوم به آش حضرت فاطمه زهرا(س)، کوکو، خرما، رشته خشکار، شیر، فرنی و آبگوشت از غذاهای افطاری گیلانی ها هستند. "رشته خشکار " نیز نوعی شیرینی محلی گیلانی مخصوص ماه رمضان است که به همراه زولبیا و بامیه، زینت بخش سفره های افطار مردمان گیلان است.
معروف ترین غذاهای محلی گیلان:
معروف ترین غذاهای محلی گیلان عبارتند از:
- مرغ فسنجان یا مرغ لاکو
- میزرا قاسمی
- باقلاقاتق(خورشت باقلی)
- ترش تره
- سیرقلیه
- آلومسما
- ماهی فیبیج
- واویشکا
- ترش شامی
- کال کباب
- بورانی بادمجان
- بورانی اسفناج
- چغندر بورانی
- زیتون پرورده، اشپل (خاویار ماهی)
- ماهی شور
- ماهی دودی
- اناربیج
- شش انداز
- سیرابیج
- شیرین تره
- خالو آبه
- چخرتمه
- نازخاتون
- لونگی
- موتن جان.
