تمام آنچه که باید در مورد قره باغ بدانید

درگیری میان آذربایجان و نیروهای ارمنی مورد حمایت ارمنستان بر سر منطقه خودمختار ناقورنو-قره باغ، چند روزی است که ادامه دارد، گرچه دیروز باکو به طور یکجانبه اعلام آتش بس کرده است. پس از درگیری های خونبار سال های آغازین دهه 1990، این خشن ترین دور درگیری ها در حدودا 2 دهه اخیر است.

 

 

 

تاریخچه

در دوره صفویه قره باغ به مرکزیت گنجه یکی از بیگلربیگی های ایران بود. مقام بیگلربیگی که در قرن دهم به طور موروثی به سران ایلات چادرنشین قزلباش می رسید، در قره باغ در اختیار یکی از شاخه های ایل قاجار بود. در این دوره محال خمسه ارامنه شامل دیزاق، ورنده، خاچین، چله برد وطالش و همچنین برکشاط و خان های ایل جوانشیر و اتوزیکی تابع این بیگلربیگی بودند.

در 1156 هجری قمری، ملک یکن ضابط محال خمسه ارامنه از بیگلربیگی های گنجه و تفلیس، به خاطر گرفتن چریک از ارامنه به نادرشاه افشار شکایت کرد، نادر نیز طی فرمانی مطالبه چریک از محال خمسه ارامنه را منع کرد بعدتر نیز به گفته عباس قلی آقا باکیاخانوف «حکام گنجه و قراباغ نیز به لقبزیاد اوغلی قاجار از پل خدا آفرین تا قریه شولاور گرجستان بالاتر از پل سنق حکمرانی می نموده اند. چون در شورای کبرای مغان به سلطنت نادر شاه رضا نداده و در طلب استقرار دولت صفویه بودند، نادرشاه نیز بعد از تمکن بر سریر سلطنت ایران به مقام کسر حشمت و اقتدار ایشان برآمده بسیاری از اهالی قراباغ را به خراسان کوچانده ملکان برگشاط و خمسه را از تحت اختیار ایشان به در کرده و به سردار آذربایجان سپرد» در 1161 هجری شمسی، پناه خان جوانشیر مشهور به پناه علی بیگ ساروجلوی جوانشیر از عادل شاه افشار لقب خانی گرفت و به حکومت قره باغ منصوب شد. وی در زمان شاه عباس دوم از ترکستان به قره باغ آمده بود و در زمان نادرشاه جارچی باشی بود اما بعدتر مورد خشم نادر قرار گرفته بود و از ترس وی به کوهستان های قره باغ گریخته بود. رسیدن به این مقام بدون همکاری ارامنه ممکن نمی شد، پناه خان در این راه با ملک شاه نظربیگ حاکم ورنده متحد شد و وی را به حکومت خاچین گمارد و به همراه وی حکام دنزاق، چله برد و طالش را کنار زد. همچنین پناه خان به درخواست ملک شاه نظربیگ قلعه پناه آباد را ساخت که بعدها به شوشی شهرت یافت.

 

صومعه دادیوانک که مقبره خاندان ملیک های خاچین در آن واقع است.

 

 

پس از بی نتجیه ماندن درگیری پناه خان با فتحعلی خان افشار، فتحعلی خان که پیشنهاد صلح داده بود با نیرنگ ابراهیم خلیل خان فرزند پناه خان را به اسارت به ارومیه برد. پناه خان نیز برای نجات پسرش با لشکر کریم خان زند که برای سرکوب فتحعلی خان آمده بود همراه شد. پس از آن کریم خان پناه خان را با خود به شیراز برد و ابراهیم خلیل خان را به حکومت قره باغ منصوب کرد. تا پیش از برآمدن آقامحمدخان، ابراهیم خلیل خان نه تنها بر قره باغ که بر ایروان، نخجوان و گنجه نیز حکم راند.

ابراهیم خلیل خان جنازه آقامحمدخان را با احترام در شوشی دفن کرد و منتظر دستور از تهران ماند. با برتخت نشستن فتحعلی شاه خان سیاستی دوگانه را در پیش گرفت. از سویی اطاعت خود از دربار تهران را نشان می داد به گونه ای که پسرش ابولفتح خان را به نزد شاه ایران فرستاد و دخترش آغابگم معروف به آغاباجی را نیز به عقد او در آورد دوباره به خانی قراباغ رسید، از سوی دیگر استقلال خویش و توفق بر قدرت های همجوار را با رابطه حسنه با روسیه حفظ می کرد. با ورود ژنرال پاول سیسیانوف به قفقاز، ابراهیم خلیل خان رسماً به اطاعت روس ها درآمد و قره باغ را به روس ها واگذار کرد. در 1218 سیسیانوف پس از سه روز محاصره گنجه را گشود، در این درگیری جوادخان زیاد اوغلی قاجار، آخرین خان گنجه و ملیک مجنون چله بردی کشته شدند. ملیک مجنون پیشتر بر اثر فشارهای ابراهیم خلیل خان، به همراه هزار خانواده ارمنی به گنجه پناه برده بود و جوادخان ایشان را در محله شامشاری اسکان داده بود و ملیک را مسئول ارامنه کرده بود. عباس میرزا ولیعهد ایران پس از آگاهی از پیمان روس ها و ابراهیم خلیل خان برای سرکوب وی از آذربایجان به قره باغ لشکر کشید و توانست در دو نبرد نیروهای خان را که روس ها نیز همراهی اش می کردند شکست دهد. در 1220 خان سیسیانوف را به قلعه شوشی راه داد و فرمانده روس اختیار قلعه را به دست گرفت. خان که از این شرایط ناراضی بود به عباس میرزا نامه نوشت و شفاعت خود را نزد شاه خواستار شد. اما در 1222 روس ها که توسط نوه خان، جعفرقلی خان از ارتباط وی با ایران آگاه شده بودند شبانه او و 31 تن از بستگان اش از جمله دختر و همسرش را به قتل رساندند.

پس از قتل ابراهیم خلیل خان، روس ها نه تنها قره باغ را به جعفرقلی خان نسپردند بلکه قصد تبعید وی به سیبری را داشتند، خان نیز که از دست روس ها گریخته بود به همراه ایل جبرائیل لو به ایران آمد و عباس میرزا وی را حاکم قراجه داغ کرد. پس از دوره دوم جنگ های ایران و روسیه در ربیع الاول 1242مهدی قلی خان یکی از فرزندان ابراهیم خلیل خان به دستور حکومت ایران، ایلات قره باغ را به سوی قراجه داغ کوچ داد.[26]

ایالت قره باغ

پس از انعقاد قرارداد گلستان و ترکمانچای روسها اقدام به کوچاندن ارامنه ایران به منطقه تحت تسلط خود شدند و ایالات مسلمان نشین ایروان و قره باغ را برای اسکان ارامنه تازه وارد درنظر گرفتند. پس از جنگهای عثمانی و روسیه ارامنه مناطق شرقی امپراطوری عثمانی که همراه روسها علیه عثمانیهاوارد جنگ شده و پیروزیهایی بدست آورده بودند پس از عقب نشینی روسها مجبور مهاجرت به داخل مرزهای روسیه شده و ترکیب جمعیتی خان نشین ایروان و قره باغ را به نفع ارامنه تغییر دادند.

 

 

تغییرات جمعیتی

توام با دشمنی شکل گرفته بین روس ها و قاجاریان، سیاست های دولت تزاری روسیه در راستای حمایت از جمعیت مسیحیان خارج از قلمرو روسیه قرار گرفته بود که موجب جلب توجه هرچه بیشتر ارامنه به سوی روسیه شد. حتی قبل از جنگ های ایران و روس در سال 1793 ارامنه با ارسال نامه و گسیل هیئت از روسیه تقاضای کمک کردند و در زمان کاترین کبیر فرمانی باری اعطای تسهیلات برای مهاجرت ارامنه به قفقاز صادر شد. در عوض محبت روس ها نسبت به ارامنه سراسقف ارمنی ار. گیوتینسکی در 22 می 1796 از ارامنۀ دربند خواست که دلاوری خود را نزد روس ها اثبات و خود را از تسلط مسلمانان آزاد سازند. ریمسکی کویساکوف، ژنرال ارتش روسیه ضمن تقدیر از تلاش های سر اسقف اظهار امیدواری می کند که ارامنه تدارکات ارتش روسیه را به رود کر بیاورند. نقشی که ارامنه در پیشروی روس ها به گنجه داشتند نیز بسیار مهم بوده است.

در این زمینه سویتوخوفسکی به نامه ای اشاره می کند که در آن ورتسف-داشکف به نیکلای دوم امپراطور روسیه در مورد خدمات ارامنه می نویسد:

ارامنه بعد از افتادن قفقاز به دست روسیه به ایفای نقش خود ادامه داده و در راستای سیاست های روسیه تزاری در دوره های مختلف در مناطق مسلمان نشین سکنی یافتند. در بیانیه ای که لازاروف در حین جنگ های 1828-1829 روس و عثمانی خطاب به ارامنه ایران و عثمانی صادر کرده است آنها را به زندگی توام با امنیت و سعادت در محال های ایروان، نخجوان و قره باغ و در اختیار داشتن مزارع حاصلخیز و معافیت از مالیات ها وعده می دهد.

در عهده نامه هایی مانند گلستان و ترکمانچای نیز در جهت تسهیل مهاجرت ارامنه به قفقاز موادی گنجانده شده بود که در عهد نامه ادرنه در سال 1829 که یکسال بعد از ترکمانچای و بین روسیه و عثمانی منقعد شد، نیز چنین مواردی تکرار شد. در این زمان تنها مشکل پذیرش مهاجرین از طرف ساکنین بود که در برخی اسناد وجود نگرانی در بین روس ها را تایید می کند. در قسمتی از نامه گریبادوف به پاسکویچ فرماندار قفقاز در طی همین جنگ نوشته است که:

همراه با تضعیف نفوذ قاجار در قفقاز مهاجرت مسلمانان به سمت قسمت های خارج از قلمرویی که تحت نفوذ تزارها قرار گرفته بود، شروع شده بود که یکی از این بخش ها قره باغ بود. در زمان جنگ های دوم ایران و روس عباس میرزا ایلاتی را از قره باغ به داخل ایران کوچانید. باکیخانوف در این زمینه می نویسد:

همچنین در سال 1816 میلادی و در میانه جنگ ایران روس 4 هزار خانوار مسلمان به همراه ابوالفتح آقا، پسر ابراهیم خلیل خان، قره باغ را ترک کردند اولین منبع رسمی درباره جمعیت قره باغ مربوط به سرشماری 1805 است جمعیت آن ده هزار خانوار نفر ذکر شده است. در سال 1808 در نتیجه جنگ ایران و روس جمعیت قره باغ به 7 هزار و 747 خانوار کاهش می یابد و درست بعد ار معاهده گلستان 390 خانوار ارمنی در شوشا اسکان داده شدند. در سال 1823 از 625 روستای قره باغ 478 روستا مسلمان نشین گزارش شده است. بنا به گفته رضوانی نیز حدود 35 تا 45 هزار ارمنی از ایران به جنوب قفقاز مهاجرت کردند.

یک هیئت انگلیسی که بعد از جنگ های ایران و روس از شوشی دیدار کرده است، گزارش می دهد که عمده ساکنان شهر مسلمان و عموما شیعه هستند. بنا به نوشته توماس داول 90 درصد جمعیت شوشا تا همین اواخر و قبل از شروع جنگ قره باغ نیز مسلمان بوده است.

بر اساس آماری که موگیلوسکی و ژنرال ارملوف در سال 1823 ارائه داده اند در ایالت قره باغ 90 هزار نفر در 600 روستا زندگی می کردند که 150 تا از آنها ارمنی نشین بوده اند. همچنین در شهر شوشی هزار و 48 خانوار مسلمان و 479 خانوار ارمنی زندگی می کرده اند.

بنابه گفته امیر احمدی بر اساس سرشماری نفوس سال 1898 در قره باغ 54 هزار و 871 خانوار وجود داشت است که 29 هزار و 350 خانوار آذربایجانی بوده اند به این ترتیب جمعیت ارامنۀ قره باغ از 9 درصد در سال 1823، به 35 درصد در میانه قرن نوزدهم، 40 درصد در اواخر قرن نوزدهم رسیده که در پایان جنگ جهانی اول به 70 درصد جمعیت قره باغ افزایش پیدا کرده است.

بعد از آن نیز سیاست مهاجرت ارامنه منجر به این شد که نهایتاً در سال 1979 حدود 76 درصد از جمعیت قره باغ را ارامنه تشکیل می دادند این رقم در سال 1994 بعد از اخراج کامل آذربایجانی ها از قره باغ به 100 رسیده است. همچنین با وجود اینکه جمعیت خود ارمنستان در طی سال های جنگ و بعد از آن دائماً رو به کاهش بوده است، جمعیت قره باغ همواره افزایش داشته است.

وضعیت فعلی

در تقسیمات اداری شوروی بخشی از جمهوری آذربایجان بود. در سال 1988 نیروهای ارمنی جنگ خود را برای تصرف این زمین ها آغاز کردند. مدتی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جنگ تشدید شد، و در سال 1994 پس از اینکه ارتش ارمنستان این بخش ها را به تصرف خود در آورد، جنگ با آتش بس تمام شد.

مقامات این ناحیه خود را یک کشور مستقل می دانند، ولی تا امروز هیچ کشوری این جمهوری خودخوانده را به رسمیت نشناخته است. سازمان ملل نیز هنوز این ناحیه را بخشی از خاک جمهوری آذربایجان می داند و در مکالمات رسمی و غیر رسمی در جهان (از جمله ایران) در هنگام نام بردن از این ناحیه یا رهبران آن، با لفظ «خودمختار» بیان می شود.

از زمان اشغال قره باغ تاکنون، شورای امنیت سازمان ملل چهار قطعنامه صادر کرده است. قطعنامه 822 شورای امنیت سازمان ملل متحد که در تاریخ 30 آوریل 1993 طی نشست 32ام با 15 رای موافق، 0 مخالف و 0 رای ممتنع تصویب شد. در این قطعنامه بر غیر قابل قبول بودن تغییر مرزهای بین المللی و ممنوعیت توسل به زور در تصرف سرزمین های دیگر کشورها تاکیده شده و در بند یک آن خواستار توقف هرچه فوری همه مخاصمات و فعالیت های خصمانه و بر قراری آتش بس دائم و همچنین خروج فوری نیروهای اشغالگر از کلبجر و سایر نقاط اشغالی جمهوری آذربایجان شده است.

 

در قطعنامه 853 شورای امنیت سازمان ملل متحد که در تاریخ 29 ژوئیه 1993 طی نشست 59ام با 15 رای موافق، 0 مخالف و 0 ممتنع تصویب شد، بر حاکمیت و تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان و سایر کشورهای منطقه تاکید شده است. در بند یک این قطعنامه، تصرف منطقه آقدام و سایر مناطقی که در آن زمان از قلمرو جمهوری آذربایجان به اشغال در آمده است، محکوم شده است. در بند 3 همین قطعنامه نیز توقف فوری همه مخاصمات و عقب نشینی بی قید و شرط نیروهای اشغالگر از منطقه آغدام و دیگر مناطق اشغالی آذربایجان آمده است. در بند نهم نیز از دولت ارمنستان خواسته شده است که با اعمال نفوذ موثر بر قره باغ جهت رسیدن به توافق در اجرای قطعنامه 822 و 835 و پذیرش طرح پیشنهادی گروه مینسک توسط طرف ارمنی اقدام کند.

قطعنامه 879 شورای امنیت سازمان ملل متحد که در تاریخ 14 اکتبر 1993 طی نشست 92ام با 15 رای موافق، 0 مخالف و 0 ممتنع تصویب شد، دوباره بر قطعنامه های 822 و 853 تاکید شده است. در بند اول از طرفین خواسته شده است با گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری در اروپا برای برقراری آتش بس دائم و موثر با همکاری و مساعدت فدراسیون روسیه همکاری کنند. در بند 12 آمده است که موضوع اشغال اراضی جمهوری آذربایجان به صورت فعال در شورای امنیت مورد بررسی قرار گیرد.

قطعنامه 884 شورای امنیت سازمان ملل متحد در تاریخ 12 نوامبر 1993 طی نشست 3313ام با 15 رای موافق، 0 مخالف و 0 ممتنع تصویب شد. در این قطعنامه از تشدید مخاصمات مسلحانه به عنوان نقض آتش بس و کاربرد نیروی نظامی در پاسخ به این نقض، به ویژه منطقه زنگیلان و هورادیز جمهوری آذربایجان ابراز نگرانی شده و بر حاکمیت و تمامیت ارضی تاکید و بر غیر قابل تغییر بودن مرزهای بین المللی و ممنوعیت توسل به زور جهت تصرف سرزمین دیگران تاکید شده است. در بند دوم از دولت ارمنستان می خواهد از نفوذ خود بر ارامنه قره باغ برای به دست آوردن رضایت آنان استفاده نموده و با اتکا به قطعنامه های 822، 853 و 874 تضمین نماید که عوامل درگیر در مناقشه از عملیات استفاده ننمایند.

پایگاه اطلاع رسانی ویکی پدیا در پایان این مدخل خود نوشته است:در یکی از آخرین اقدامات بین المللی در خصو مناقشه قره باغ، پارلمان اروپا در نشست 23 اکتبر خود در استراسبورگ به اصلاحیه قطعنامه ای در خصوص تقویت روابط با کشورهای عضو برنامه همسایگی شرقی و همچنین موفقیت ها و ناکامی های موجود رای مثبت داد. در بند 16 این قطعنامه همچنین به مناقشات موجود در مناطق عضو برنامه همسایگی شرقی اشاره شده است و بر مشارکت فعال اتحادیه اروپا در حل مسالمت آمیز این مناقشات تاکید کرده و موضع خود را در قبال اشغال خاک یک کشور از سوی کشوری دیگر یادآور شده است. در متن این قطعنامه به ویژه تاکید شده، که حل مناقشه قره باغ باید بر اساس چهار قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل که در سال 1993 و بر اساس اصول گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا و اصول مندرج در بیانیه مشترک 10 ژوئیه 2009 در لاکویلا صورت پذیرد.