سال گذشته آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل در روز جهانی معلولین از اهمیت فناوری و نوآوری برای افراد دارای معلولیت گفت و بر همکاری بیشتر بخش دولتی و خصوصی برای توسعه‌ی راهکار جهت کمک به این افراد تاکید کرد.
این همکاری البته باید با مشارکت فعال افراد دارای معلولیت در تمامی فرآیندهای تصمیم‌گیری باشد و نوآوری و فناوری می‌تواند ابزار قدرتمندی برای این مشارکت باشد: «برای تحقق وعده فناوری، باید نابرابری در دسترسی به تکنولوژی‌های دیجیتال را کاهش داده و از حقوق بشر در فضای دیجیتال محافظت کنیم و باید با یکدیگر در کشف راه‌حل‌های نوآورانه برای ایجاد جهانی در دسترس و برابر برای همه تلاش کنیم.»
در کشورهای پیشرفته فناوری برای بهبود زندگی افراد دارای معلولیت به کار گرفته می‌شود. اپلیکیشن‌های مختلفی که مکان‌های مناسب‌سازی شده برای معلولان را برای ارتقای کیفیت زندگی آن‌ها در شهر هوشمند فراهم می‌کنند در حال گسترش در شهرهای بزرگ دنیاست.
ویلچرهای هوشمند خودران به این افراد کمک می‌کند بدون برخورد با موانع و نیاز به دخالت انسانی به مقصد برسند. گوشی‌هایی ساخته شده‌اند که با حرکت سر و از طریق دوربین امکان برقراری تماس و پخش موسیقی دارند. مسیریابی به کمک دستیار صوتی برای افراد نابینا یا کم‌بینا، تبلت‌های ویژه‌ی نابینایان با صفحه کلید بریل، ساخت اسکلت‌های بیرونی و توسعه‌ی آن‌ها برای کمک به بخشی از معلولان حرکتی همه با کمک فناوری توانسته‌اند به استقلال معلولان کمک کنند. حتی برای کمک به غذا خوردن افراد بدون کمک دیگران هم فناوری راه‌حل‌های ارائه داده است. معلولان ۱۵ درصد جمعیت جهان هستند اما جهان برای آن‌ها هنوز در دسترس و فرصت‌ها برابر نیست.
آمار دقیقی از تعداد معلولان در ایران وجود ندارد. سال گذشته معاون پیشگیری از معلولیت‌های سازمان بهزیستی کشور از ثبت ۱.۶ میلیون معلول در بانک اطلاعاتی سازمان بهزیستی کشور خبر داد. این تعداد فقط کسانی‌اند که به سازمان بهزیستی مراجعه کرده‌اند. به گفته‌ی او مدیران سازمان آمار گفته‌اند که نمی‌توانند بر اساس استانداردهای سازمان بهداشت معلولان را شناسایی کنند چون به نیروی متخصص نیاز دارد.
شرکت‌های دانش‌بنیان سراغ حوزه‌ی معلولیت نمی‌روند
معلولان در ایران نه تنها در آمار که در استفاده از فناوری‌ها هم کمتر دیده می‌شوند. این ابزارها اغلب هزینه‌ی بالایی دارند و حمایت‌هایی برای تهیه‌ی آن‌ها در اختیار این افراد قرار نمی‌گیرد. در کنار این‌ها فناوریهای داخلی هم کمتر به سمت نیازهای این گروه می‌روند.
سید مهدی صادقی فعال اجتماعی حوزه‌ی معلولان می‌گوید: بحث فناوری در حوزه‌ی معلولیت در کشور ما حلقه‌ی مفقوده است چون عموما این موضوع درآمد قابل توجه ندارد و شرکت‌های دانش‌بنیان که به طور مستقل فعالیت می‌کنند به سمت این موضوعات نمی‌روند. به گفته‌ی او در کشورهای پیشرفته دولت‌ها مبالغی برای این موضوع در نظر می‌گیرند و مجموعه‌های بزرگ در بخش مسئولیت‌های اجتماعی‌شان برای توسعه‌ی فناوری در جهت بهبود زندگی معلولان هزینه می‌کنند: «امروز مثلا یک مجموعه‌ی دانش‌بنیان یا شرکت بزرگ، گجتی ایجاد کرده که افراد دارای معلولیت می‌توانند با آن حرکت کنند. قطعا نگاه مالی پشت سر این اتفاق نیست و منابعی که برای هزینه‌های تحقیقات و تولید این کار لازم بوده از جای دیگری تامین شده است. در ایران این پشتیبانی وجود ندارد.»
ایران در ورود گجت‌های مختلف و فناوریهای مهم این حوزه دست کم ۵ سال عقب است. یعنی زمانی که یک گجت مقبولیت پیدا کرده، تعداد زیادی از آن تولید شده و هزینه‌هایش پایین آمده ما می‌توانیم آن را وارد کنیم. پشتیبانی دولت‌ها و سرمایه‌گذاران بزرگ در برخی کشورها این بازه را کاهش می‌دهد: «در کشورهای دیگر اسپانسرهایی هستند که کمک می‌کنند این محصول به تولید انبوه برسد و گاهی ممکن است به عنوان درآمد به آن نگاه نشود.»
قانون در این زمینه می‌تواند راهگشا باشد. اما در قانون حمایت از معلولان که اجرا نشدن آن باعث اعتراض‌های دامنه‌داری از سوی معلولان شده، به بحث فناوری توجه نشده است. هرچند در همین قانون بند معافیت مالیاتی می‌تواند تشویق‌کننده‌ی شرکت‌ها برای فعالیت در این حوزه باشد: «اگر بعضی از شرکت‌ها می‌خواستند وارد این حوزه شوند می‌توانستند از این نکته استفاده کنند. مثلا یک شرکت بزرگ اگر رقم مالیات خود را هزینه‌ی کار پژوهشی یا خدمات به افراد دارای معلولیت کند از آن رقم مالیات معاف می‌شود. اگر آشنایی بیشتری با قانون داشتیم و بحث مسئولیت‌های اجتماعی را پررنگ‌تر می‌کردیم، شاید در کشور ما هم بعضی از شرکت‌ها وارد می‌شدند و شرایطی ایجاد می‌کردند که در حوزه‌ی نرم‌افزاری یا وسایل کمک‌توان‌بخشی یا گجت‌ها اتفاقی در جهت کمک به افراد دارای معلولیت بیفتد.»
اختلالات اینترنت امیدهای بچه‌ها را از بین برد
دسترسی به فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی مورد نیاز معلولان با اینترنت پرسرعت ممکن است. بعضی کشورها به همین دلیل ارائه‌دهنده‌های اینترنت را موظف کرده‌اند که به این گروه از مردم اینترنتی هماهنگ با نرم‌افزارهای موردنیازشان ارائه کنند.
در مقابل دولت با فیلترینگ استفاده از اینترنت را برای افراد دارای معلولیت دشوار کرد. آن‌ها در این مدت از گروه‌های مختلفی که در پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داشتند بازماندند و تعاملات و امیدهایشان از بین رفت. به گفته‌ی صادقی پس از اختلالات بیشترین ضرر و آسیب را بچه‌های دارای معلولیت دیدند چون عمده‌ی اتکایشان بر فضای مجازی بود و می‌توانستند توانمندی خود را بروز دهند: «محدودیت‌هایی که ایجاد شد خیلی از بچه‌های ما را ناامید کرد. مثلا ما یک گروه کوچک واتساپی با بچه‌های دارای معلولیت ذهنی داشتیم. در آن‌جا گفت‌وگو می‌کردند، سوال طرح می‌کردند، از خودشان فیلم می‌گذاشتند که همه‌ی این‌ها بعد از اختلالات اینترنت از بین رفت. مادرانی داشتیم که در صفحات اینستاگرامی به خانواده‌ها آموزش می‌دادند و برای کسانی که تازه بچه‌ی دارای معلولیت به دنیا می‌آوردند می‌توانست خیلی امیدبخش باشد، ما این امکان را تقریبا از دست دادیم.»
بسیاری از نرم‌افزارهای داخلی برای افراد دارای معلولیت مناسب نیستند
در حوزه‌ی فناوری اطلاعات هم مناسب‌سازی برای افراد دارای معلولیت به حد مطلوب اتفاق نیفتاده و وزارت ارتباطات ورود جدی به این موضوع نداشته است. صادقی با اشاره به اینکه در بعضی از سایت‌ها و نرم‌افزارها قابلیتی برای استفاده افراد دارای معلولیت مثلا ناشنوایان و نابینایان ایجاد شده می‌گوید در مجموع این حوزه مورد توجه نبوده است. در حالی که با توجه به اینکه شهر برای حضور و عبور و مرور این افراد نامناسب است و تعاملات آن‌ها در فضای مجازی اتفاق می‌افتد، حتما وزارت ارتباطات باید ورود پیدا می‌کرد: «مثلا اینترنت رایگان یا تخفیفات ویژه برای افراد دارای معلولیت را در دستور کار قرار می‌داد و کمک می‌کرد این دوستان با رقم پایین‌تری از اینترنت استفاده کنند.»
وزارت ارتباطات سال ۹۸ دستور دسترس‌پذیری اپلیکیشن‌های دولتی را داده بود و از سال ۹۹ هم گفته شد دسترس‌پذیری اپ‌های دولتی و پرکاربرد برای معلولان آغاز شده است. اما همچنان بسیاری از نرم‌افزارهای داخلی برای این افراد کاربردی نیستند. ۲۵ بهمن سال گذشته گروهی از فعالان این حوزه در جلسه با معاون وزیر درخواست‌هایی مثل مناسب‌سازی و دسترس‌پذیر کردن پیام‌رسان‌های ایرانی، سایت‌های دولتی، خدمات دولت الکترونیک و امور بانکی را برای افراد نابینا داشتند.
دفاتر الکترونیک هم در بخش‌هایی توانستند با ارائه‌ی بعضی خدمات اینترنتی تردد دشوار این افراد را در شهر کم کنند. این دفاتر عموما برای افراد دارای معلولیت دسترس‌پذیر نیستند. اگرچه حوزه الکترونیک و اینترنت کمک بزرگی است اما صادقی می‌گوید به شرطی که از ابتدا تعریف درستی برای پلتفرم ارائه شده باشد: «مثلا برنامه شاد که در دوره کرونا آموزش از راه دور را پیش‌می‌برد برای بچه‌های نابینا مناسب نبود و در تمام آن مدت این بچه‌ها از درس خواندن عقب افتادند. باید از ابتدای طراحی چنین موضوعاتی انواع معلولیت در کار دیده شود و برایش تعریف مشخص و راه‌کارهای مشخص داشت تا همه‌ی افراد در راستای عدالت اجتماعی و دسترس‌پذیری بتوانند از آن استفاده کنند.»
امکاناتی در بعضی از پلتفرم‌های تلویزیونی خانگی ایجاد شده و فیلم‌های مناسب‌سازی شده برای نابینایان دارند: «ممکن است برای بعضی‌ها تعجب‌برانگیز باشد اما یکی از این فیلم‌ها را اگر نگاه کنید متوجه می‌شوید که داستان فیلم و تمام حرکات کاراکترهای مختلف از طریق یک راوی روایت می‌شود و این کمک می‌کند که فرد دارای معلولیت بتواند در کنار خانواده‌اش از آن فیلم استفاده کند. در جشنواره فیلم فجر هم با کمک بعضی از دوستان علاقه‌مند به این حوزه چند فیلم را مناسب‌سازی کردیم و سینمایی گرفتیم و از دوستان نابینا دعوت کردیم که در کنار خانواده فیلم ببینند. لفظ دیدن اتفاقا اینجا درست است و آن‌ها توانستند تجربه‌ی لذت‌بخشی داشته باشند.» اما همچنان در این زمینه هم با وضعیت ایده‌آل فاصله زیاد است.
او می‌گوید مطالبه از سوی افراد دارای معلولیت می‌تواند به بهبود شرایط کمک کند: «اگر من به عنوان یک فرد دارای معلولیت مطالبه کنم و ده تا کامنت زیر یک عنوان بگذارم و تکرار کنم شاید دفعه‌ی بعد مجری این کار حتما به موضوع مورد علاقه ما توجه خواهد کرد.»
البته معلولان مدت‌هاست که توان خود را برای مطالبه‌ی اجرای قانون حمایت از معلولان گذاشته‌اند. آن‌ها برای این موضوع کمپینی تشکیل داده و تجمع و اعتراض می‌کنند. برنامه‌ی آن‌ها تجمعات سراسری در شهرهای مختلف است و مطالبه‌شان اجرای قانونی که ۶ سال است از تصویبش می‌گذرد. اما در این مدت پاسخی نگرفته‌اند. حتی ماجرا به احضارشان هم رسیده است. میثم جعفری یکی از افراد دارای معلولیت شدید به تنهایی در مقابل ساختمان اداره بهزیستی شهرستان لنگرود بنر به دست گرفته بود از سوی دادستانی احضار شد. روی آن بنر نوشته بود: «اجرای ماده ۲۷ حق مسلم ماست» و «عدالت برای معلولان متوسط و خفیف»
فناوری به صورت سریع و مداوم به‌روز می‌شود و اختراعاتی که زندگی معلولان را ساده‌تر می‌کند توسعه پیدا می‌کند.
امکان تایپ یا راه رفتن افراد معلولی که از گردن به پایین دچار ناتوانی هستند از پروژه‌های مهمی است که متخصصان مغز و اعصاب در حال کار کردن بر آن هستند و موفقیت‌هایی هم به دست آورده‌اند. فناوری توانسته توانایی تکلم را هم به یک فرد معلول برگرداند. این پروژه‌ها نیاز به منابع مالی و تمرکز دارند، نیاز به پژوهش‌های طولانی و جدی و نگاهی که برای دسترس‌پذیری و عدالت اجتماعی هزینه کند.
