خلاصه ای از وقایع زندگانی امام حسن مجتبی(ع)

 

پس از شهادت امام علی(ع)، پیروان حضرت - بدون آن که مخالفتی جدی در میان باشد - با امام حسن(ع) بیعت کردند واین بیعت در زمانی بود که عراق در بدترین شرایط قرار داشت و موازنه قدرت به نفع حکومت شام رقم خورده بود. سه جنگ پیاپی و اختلافات داخلی ناشی از شورش خوارج، عراقیان را نسبت به آینده ناامید کرده بود. امام علی(ع) در روزهای پایانی زندگی هر چقدر از مردم خواست تا برای نبرد آماده شوند، کمتر کسی به این کار تن داد؛ اما اینک پس از شهادت علی(ع) و نگرانی شدید مردم عراق از تسلط شام، امید آن می رفت که آنان دست به مقاومت جدی بزنند.

 

نخستین شخصی که با امام حسن(ع) بیعت کرد؛ قیس بن سعد بود که گفت:دست بیار تا بر کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) و جنگ با منحرفان با تو بیعت کنم. اما امام به او گفت:«تنها بر کتاب خدا و سنت پیامبر که همه شرطها در آن نهفته است». قیس خاموش ماند و با او بیعت کرد. مردم نیز بیعت کردند.

 

در جریان بیعت با امام حسن(ع) افرادی بودند که می خواستند در بیعت خود، جنگ با معاویه را نیز بگنجانند؛ به این معنا که ما بر سر جنگ با معاویه بیعت می کنیم. امام حسن(ع) حاضر به پذیرش این شرط نشد و فرمود:با آنها بیعت می کند به این شرط که با هر کس جنگید بجنگند و با هر کس به مسالمت برخورد کرد، با مسالمت برخورد کنند.

 

طبیعی است که امامِ جامعه نمی تواند تنها بر پایه شرط جنگیدن با کسی بیعت کند، بلکه باید در امر مهمی؛ مانند جنگ و صلح مختار باشد. این سخن امام به این معنا نبود که امام از آغاز، قصد جنگ نداشت؛ چرا که از اقدامات بعدی ایشان چنین بر می آید که حضرتشان نیز بر جنگ با معاویه اصرار داشت. بر این اساس، هدف اصلی از نپذیرفتن این شرط، حفظ حوزه اقتدار خود به عنوان امام جامعه بود. پذیرش شرط آنها توسط امام به این معنا بود که آنان فرمانده نظامی برگزیده اند نه امام برای جامعه.

 

اما مشخص بود که جنگ با شام، مشکلات و مصائب خود را داشت. سپاه کوفه سپاهی خسته و بی روحیه بود و با این که عده ای بر جنگ با معاویه ابراز علاقه می کردند؛ اما عموم مردم، علاقه ای به جنگ با شام نشان نمی دادند. امام(ع) تمرکز اصلی خود را بر مسئله جمع آوری سپاه و تقویت روحیه آنان قرار داد، حقوق افراد سپاه خود را افزایش داده و سفرهایی برای جمع آوری سپاه کرد که ذکر خواهد شد.

امام حسن(ع) امور کارگزاران و فرمانداران را مرتب کرد و عبدالله بن عباس را به بصره فرستاد.

 

در طرف مقابل، معاویه نیز جاسوسانی را به مناطق تحت حکومت امام گسیل داشت تا هم اخبار را به او انتقال داده و هم با ترویج شایعات، اوضاع آن مناطق را آشفته کنند. برخی این جاسوسان شناسایی شده و به دستور امام، کشته شدند.

 

امام نامه هایی را برای معاویه فرستاد و با هشدار به او خواستار تسلیم و بیعتش شد. معاویه نیز نامه های ایشان را پاسخ داد. برای هر دو طرف قطعی بود که با این نامه ها، طرف مقابل از حرف خود کوتاه نخواهد آمد و نتیجه عملی بر این نامه ها وجود نخواهد داشت. اما می توان ارسال این نامه ها را به جهت جنبه تبلیغی آن دانست که محتوایش به گوش عموم مردم رسیده و در تاریخ ثبت شود. علاوه بر اینها؛ امام حسن(ع) بنابر سیره پیامبر(ص) و پدرش امام علی(ع) خواهان حل شدن امور بدون جنگ بود.

 

امام(ع) با وجود مشکلات بسیار، سپاهی را برای جنگ با معاویه فراهم آورد. اما این سپاه، به واقع برای صلح آمادگی بیشتری داشت تا برای جنگ. شیخ مفید، اعضای این سپاه را به چند گروه تقسیم می کند:برخی شیعه واقعی امام بودند، برخی تنها برای جنگ با معاویه آمده بودند، برخی به طمع غنیمت حاضر شده بودند، برخی نیز مردد بوده و بسیاری نیز به پیروی از سردمداران قبایل وارد سپاه شدند.

 

امام حسن(ع)؛ عبیدالله بن عباس را بر سپاه گمارد؛ این انتخاب چندان هم بی وجه نبود. به نظر می رسد گزینش فردی از خاندان امام در آن فضای تردید، بهترین گزینه بود؛ افزون بر آن عبیدالله کینه شدیدی از معاویه در دل داشت؛ زیرا بسر بن ابی ارطاه از طرف معاویه به حجاز و یمن حمله کرده، عبیدالله را فراری داده و دو فرزندش را نیز کشت.

 

با این حال امام برای اطمینان، قیس بن سعد را جانشین عبیدالله قرار داد. او از شخصیت های زیرکی بود که به هیچ عنوان اسیر خواسته های معاویه نمی شد. سعید بن قیس همدانی را نیز جانشین قیس بن سعد قرار داد.

 

برای فهم بهتر و درک اوضاع و شرایط امام حسن(ع)، باید دو مسئله مورد توجه و بررسی قرار گیرد.

 

در آن جا بود که برخی مردم عراق علیه آن حضرت شورش کردند. اما در این که علت این شورش چه بود و آیا سخنان امام در آن نقشی داشت؛ اختلافاتی وجود دارد.

 

الف. برخی منابع؛ خطبه ای را از امام نقل کرده اند که از آن بوی تسلیم به معاویه به مشام می رسید:«آگاه باشید همانا آنچه موجب همراه هم بودن و گرد هم آمدن شما می شود - اگر چه شما خوشتان نیاید- برایتان بهتر از چیزی است که شما را به پراکندگی و جدایی کشاند، اگر چه آن را دوست داشته باشید. آگاه باشید که آنچه من درباره شما می اندیشم بهتر است از آنچه شما برای خود می اندیشید، پس از دستور من سرباز نزنید ...». بنابر این قول؛ این سخنان دو پهلو این پندار را در برخی افراد به وجود آورد که نکند امام به دنبال صلح با معاویه باشد و همین موجب شورش آنان شد.

 

 

افرادی چون شیخ مفید، این گفتار امام را برای آزمایش و امتحان وفاداری نیروها دانسته اند.

 

ب. تاریخ یعقوبی ماجرا را به گونه ای دیگر نقل می کند:

 

معاویه، مغیرة بن شعبه و عبدالله بن عامر و عبدالرحمان ابن ام حکم را نزد امام حسن در ساباط فرستاد. آنها پس از گفت وگو از نزد امام بیرون رفتند و به گونه ای که مردم صدای آنها را بشنوند، می گفتند:خدا به وسیله پسر پیامبرش، خون ها را حفظ کرد و فتنه را آرام ساخت و او پیشنهاد صلح را پذیرفت!! پس لشکر آشفته شد و مردم گمان نمی کردند که آنان دروغ می گویند!

بنابر این نقل، فتنه افراد معاویه و ساده اندیشی عراقیان، سبب انتشار خبری دروغ گشته و شورشی را پدید آورد.

 

به هر حال؛ شورشی در سپاه عراق به وجود آمد و برخی به امام یورش برده و به مردم گفتند:به خدا این مرد(امام حسن) کافر شد! سپس به سراپرده آن حضرت ریخته هر چه در آن بود را به یغما بردند تا جایی که جانماز حضرتشان را از زیر پایشان کشیده و بردند. ردای آن حضرت را از دوشش کشیدند، و آن جناب بدون رداء همچنان که شمشیر به گردنش آویزان بود در خیمه نشسته بود، آن گاه اسب خود را خواسته و سوار بر آن شدند و گروهی از نزدیکان(برای نگهبانی) گرد ایشان حلقه زده و از کسانی که اراده آزارش را داشتند جلوگیری می کردند، امام فرمود:«قبیله ربیعه و همدان را نزدم آورید!»، آنان نیز آمدند و لایه حفاظتی حضرت را تقویت کردند تا این که مردی از بنی اسد با شمشیری در دست، پیش آمد و گفت:الله اکبر، ای حسن مشرک شدی چنانچه پدرت پیش از این مشرک شد! سپس با شمشیرش چنان بر ران آن حضرت زد که گوشت را شکافته به استخوان رسید. محافظان امام آن فرد را کشته و امام را بر تختی خوابانده به مدائن آوردند.

 

اوضاع سپاه امام(ع) بهتر از اوضاع شخص ایشان نبود؛ عبیدالله بن عبّاس شب هنگام سپاه را ترک کرد و به معاویه پیوست.[19] بسیاری از افراد سپاه که فرار فرمانده خود را مشاهده کردند؛ سپاه را ترک کردند. رؤسای قبایل به سمت معاویه رفتند که از مهم ترین آنها رئیس قبیله ربیعه بود.

اما قیس بن سعد دعوت معاویه را نپذیرفت. و با تمام قوا در مقابل سپاه شام ایستاد. او خبر خیانت ها را برای امام نوشت و امام، اشراف کوفه را به جهت این خیانت، بسیار نکوهش کرد.

در نهایت امام مجبور به صلح با معاویه شد. آن حضرت دریافته بود که معاویه با چهره حق به جانبی که گرفته و با سپاه عظیمی که در اختیار دارد؛ می تواند سپاه اندک و ناهمدل عراق را سرکوب و برجستگان خاندان علوی و شیعیان را به بهانه قتل عثمان نابود کند. معاویه تمام ظواهر کار را به نفع خود شکل داده بود.

امام در بیان علت خودداری خود از جنگ با معاویه چنین می گوید:«به خدا اگر با معاویه جنگ کنم؛ همین مردم مرا دست بسته تحویل او خواهند داد. پس به خدا سوگند، اکنون که عزیز و آبرومندم با او صلح کنم برایم بهتر از آن است که در حال اسارت مرا به قتل رسانده و یا بر من منّت گذارد که این برای همیشه مایه ننگ و عار بنی هاشم شود».

امام در تعبیری دیگر؛ این صلح خود را به سوراخ کردن کشتی، تعمیر دیوار و قتل نوجوان توسط خضر، تشبیه کرده است که معانی بسیاری را با خود دارد.

 

نکته برجسته ای که در مورد زندگی امام حسن(ع) وجود شایعات بسیار در مورد حضرتشان است. شایعه صلح با معاویه در زمانی که ایشان مشغول جمع آوری سپاه بود؛ آسیب بسیار به ایشان زده و شورش برخی سپاهیان و فرار برخی دیگر را به دنبال داشت. این نوع شایعات پس از صلح نیز ادامه داشت. علاقه بسیار امام به مال و ثروت، جمع آوری کنیزهای بسیار و ... از جمله شایعاتی بود که معاویه علیه امام - که مانعی مهم برای ادامه حکومت امویان بود - منتشر کرد و متأسفانه بسیاری از آنها در برخی منابع تاریخی نیز بسان یک واقعیت پذیرفته شد.