خمس چیست و چه مقدار به چه کسانی تعلق میگیرد؟

هر آنچه باید درباره خمس بدانید

خمس در تمام واجبات مالی اسلام که شامل جزیه، خراج، نذورات، فیء و...می باشند از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار است چرا که مهم ترین بخش از بودجه مالی نظام اسلامی را تشکیل می دهد. خمس بخشی از اموال انسان را شامل می شود که طبق نظر مراجع و فقها تعیین می گردد. در این بخش از پلاس وی معنا و مفهوم خمس از دیدگاه قرآن و احادیث به همراه شرایط وجوب و موارد دیگر را بررسی خواهیم کرد.

خمس چیست؟

خمس در اصطلاح شرع، حقی است که خروج آن از مال، واجب بوده و به دو قسمت تقسیم می شود که یک قسمت آن سهم امام علیه السلام است و قسمت دیگر آن سهم سادات می باشد.

خمس از دیدگاه لغوی و شرع

خمس از نظر لغت به معنی یک پنجم است و در شرع خمس عبارت است از اینکه هر مسلمانی که بالغ و عاقل باشد با شرایط و تفصیلی که بعداً بیان خواهیم کرد بر او لازم است که خمس هفت چیز را بعنوان حق واجب الهی بدهد و به صورت کلی خمس دو قسمت می شود یک قسمت از آن خدا و پیامبر و اولی الامر (امام) است که با وجود امام معصوم سهم خدا و پیامبر نیز حق امام میباشد که از آن به سهم امام تعبیر می شود و قسمت دیگر آن حق سادات مستمند و درمانده است که به آن سهم سادات گفته می شود.

خمس از دیدگاه قرآن

خداوند در سوره انفال، وجوب خمس، اهمیت و مصارف آنرا به صورت کلی بیان کرده است.

وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَیٰ وَالْیَتَامَیٰ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَیٰ عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ ۗ وَاللَّهُ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿سوره انفال، آیه٤١﴾

و بدانید هر چیزی را که [از راه جهاد یا کسب یا هر طریق مشروعی] به عنوان غنیمت و فایده به دست آوردید [کم باشد یا زیاد] یک پنجم آن برای خدا و رسول خدا (صلی الله علیه وآله)و خویشان پیامبر، و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده اش روز جدا کننده حق از باطل، روز رویارویی دو گروه [مؤمن وکافر در جنگ بدر] نازل کردیم، ایمان آورده اید [پس آن را به عنوان حقّی واجب به خدا و رسول و دیگر نام بردگان بپردازید]؛ و خدا بر هرکاری تواناست.

خمس در احادیث و روایات

ییامبر اکرم(ص) فرمود:

«وَ اخراجُ الخُمسِ مِنْ کلِّ مایَملِکُهُ اَحَدٌ مِنَ النّاس»؛ خمس از هر چه انسان مالک شود اخراج می گردد. (جامع الاحادیث، ج 8، ص 546)

شخصی از موسی ابن جعفر(ع) پرسید از چه چیز خمس باید داده شود؟

امام کاظم(ع) در پاسخ فرمود:

«فی کُلِّ ما اَفادَ النّاسُ مِنْ قَلیلٍ اَوْ کَثیرٍ»؛ در هر چیزی که مردم فائده برند کم باشد یا زیاد باید خمس آن داده شود. (وسائل الشیعه، ج 6، باب 8، ص 350، ح 6)

امام باقر(ع) به نقل از ابوبصیر فرمود:

برای هیچ کس حلال نیست که چیزی از خمس (مالی که خمس آن داده نشده) بخرد تا اینکه حق ما را به ما برساند. (وسائل الشیعه، ج 6، ص 337، ح 4)

امام صادق(عل) فرمود:

براستی خداوندی که خدائی جز او نیست چون زکات را برای ما حرام کرده خمس را برای ما قرار داده است پس زکات را بر ما حرام کرده و خمس را برای ما (دادن خمس بما) واجب کرده است و کرامت برای ما حلال است.(وسائل الشیعه، ج 6، ص 337، ح 2)

محمد بن زید طبری می گوید:جمعی از مردم خراسان خدمت امام رضا(ع) رسیدند و از آن حضرت خواستند که خمس را برای آنها حلال کند.

امام رضا(ع) فرمود:

حلال نمی کنم شما به زبان خود را دوست خالص ما معرفی می کنید ولی حقی که خدا برای ما قرار داده و ما را برای آن قرار داده که آن خمس است از ما باز می دارید و سه بار فرمود نه برای هیچ یک از شما حلال نمی کنم.(وسائل الشیعه، ج 6، ص 376، ح 3)

خمس به چه چیزهایی تعلق می گیرد و در کدام موارد واجب است؟

پرداخت خمس در توضیح المسائل آیت الله سیستانی بر هفت چیز واجب است که عبارتند از:

1. منفعت کسب:

هرگاه انسان از تجارت یا صنعت، یا کسب های دیگر مالی به دست آورد، اگرچه مثلاً نماز و روزه میتی را به جا آورده و از اجرت آن مالی تهیه کند، چنانچه از مخارج سال خود او و عیالاتش زیاد بیاید، باید خمس ـ یعنی یک پنجم ـ آن را به دستوری که بعداً ذکر می شود بدهد. ( مسأله 1769)

2. معدن:

درصورتی که کسی از معدن «طلا، نقره، سرب، مس، آهن، نفت، ذغال سنگ، فیروزه، عقیق، زاج»، نمک و معدن های دیگر چیزی بدست آورد در صورتی که به مقدار نصاب (بعد از کسر مخارج به میزان 105 مثقال نقره سکه دار یا 15 مثقال طلای سکه دار قیمت آن) باشد باید خمس آن را بدهد. (مسأله 1815)

3. مال حلال مخلوط به حرام:

اگر مال حلال با مال حرام به طوری مخلوط شود که انسان نتواند آنها را از یکدیگر تشخیص دهد، و صاحب مال حرام و مقدار آن هیچ کدام معلوم نباشد، و نداند که مقدار حرام کمتر از خمس است یا زیادتر، با دادن خمس آن حلال می شود ـ و بنا بر احتیاط واجب ـ باید به کسی که مستحق خمس و رد مظالم می‏باشد بدهد. (مسأله 1830)

4. جواهری که به واسطه فرو رفتن در دریا به دست می آید: 

درصورتی که کسی به واسطه فرو رفتن در دریا لؤلؤ یا مرجان یا جواهر دیگر روئیدنی باشد یا معدنی، که با فرو رفتن در دریا بدست می آید درصورتی که پس از کم کردن مخارجی که برای بیرون آوردن آن کرده قیمت آن به هجده نخود طلا برسد باید خمس آن را بدهد. (مسأله 1836)

5. گنج:

گنج مالی است منقول که مخفی شده و از دسترس افراد خارج شده است، و در زمین یا درخت، یا کوه یا دیوار پنهان باشد، و بودن آن در آنجا معمول نباشد.

اگر انسان در زمینی که ملک کسی نیست، یا موات است و خود او با احیاء مالک شده است گنجی پیدا کند، می تواند آن را برای خود بردارد، ولی باید خمس آن را بدهد. (مسأله 1823 و 1824)

6. زمینی که کافر ذمّی از مسلمانان می خرد:

اگر کافر ذمّی زمینی را از مسلمان بخرد، بنا بر مشهور باید خمس آن را از همان زمین یا از مال دیگرش بدهد، ولی وجوب خمس ـ به معنای معروفش ـ در این مورد محل اشکال است. (مسأله 1850)

درصورتی که کافر ذمّی (یهودی یا نصرانی که در پناه اسلام است) زمینی را از مسلمانان بخرد باید خمس آنرا از همان زمین بدهد و چنانچه پول آن را هم بدهد اشکالی ندارد، ولی چنانچه غیر از پول چیز دیگری بدهد باید با اجازه حاکم شرع باشد و نیز اگر مسکن و دکان و شبیه این ها را از مسلمانان بخرد درصورتی که زمین آن را جداگانه قیمت کنند باید خمس زمین را بدهد.

7. غنیمت:

اگر مسلمانان به امر امام(علیه السلام) با کفّار جنگ کنند، و اموالی را در جنگ به دست آورند، به آن اموال غنیمت گفته می شود که باید آن اشیایی که مخصوص به امام است از غنیمت کنار بگذارند، و خمس بقیه آن را بدهند، و در ثبوت خمس بر غنیمت فرقی میان منقول و غیرمنقول نیست، ولی زمین هایی که از انفال نیست مال عموم مسلمین است، هرچند جنگ به اذن امام(ع) نباشد. (مسأله 1845) 

مواردی که خمس به آنها تعلق نمی گیرد:

1. مهریه زن

2. اموال به ارث رسیده

3. خمس، زکات و یا صدقه دریافت شده

4. عیدی یا جایزه دریافتی

5. مالی که دیگران به انسان می بخشند

تقسیمات خمس و مصارف آن ؛ خمس به چه کسانی تعلق میگیرد؟

همانگونه که در این بخش از پلاس وی خواهید خواند به طور کلی خمس به دو قسمت تقسیم می شود:

1. یک قسم آن سهم امام است که همان سهم خدا و رسول و امام است که در آیه خمس بیان شده که در زمان غیبت امام زمان(عج) از آنجا که فقهای واجد شرائط رهبری از جانب آن حضرت به نیابت عامه آن حضرت منصوب شده اند.

امام زمان (عج)صریحاً فرمود:

«اِنَّهُم حُجَّتی عَلَیکُم و اَنَا حُجَّة اللهِ» (کشف الغمة، ج 3، ص 321)

یعنی علماء و راویان حجت من بر شما و من حجت خدا (بر آنها) هستم.

از این رو باید سهم امام به آنان داده شود و از طرفی چون زعامت و اداره امور مادی و معنوی جامعه به عهده علما است، سهم امام باید به آنان داده شود که در راه ترویج و حفظ دین و مصالح مسلمانان و رفع نیازمندیهای آن ها صرف کنند و یا در امور و مواردی که آنان اجازه می دهند مصرف شود و باید هر کس آن را به مجتهدی بدهد که از او تقلید می کند و به نظر او اعلم و جامع الشّرائط است و انسان در صورتی می تواند سهم امام را به مجتهدی که از او تقلید نمی کند بدهد که بداند آن مجتهد و مجتهدی که از او تقلید می کند سهم امام را به یک طور مصرف می کند. (توضیح المسائل آیت الله خمینی،مسأله 1834 و تحریر الوسیله، ج 1، ص 365 و 366)

2. قسمت دیگر خمس سهم سادات فقیر است از یتیمان، مستمندان، درماندگان در سفر و هر چند بسیاری از فقها فرموده اند سهم سادات را شخص خمس دهنده خود می تواند به این گونه از سادات بدهد ولی بعضی از فقها مانند رهبر انقلاب امام خمینی(ره) فرموده اند که سهم سادات نیز باید به اجازه مجتهد جامع الشرایط به سادات داده شود. (تحریرالوسیله، ج 1، ص 366، مسأله 7)

و خمس را می توان به افرادی از سادات داد که از طرف پدر سیادت آنها ثابت باشد که نسبت آنها به عبدالمطلب می رسد و اگر فقط از ناحیه مادر چنین نسبتی داشته باشد از سادات محسوب نشده و نمی شود سهم سادات را به آنها داد. (تحریرالوسیله، ج 1، ص 365)

و به سیدی که دوازده امامی نیست نیز نمی شود سهم سادات را داد هر چند دارای چنین نسبتی باشد. (توضیح المسائل آیت الله خمینی، مسأله 1837)