صنایع دستی زیبا و سوغات هنری استان اردبیل

صنایع دستی زیبا و معروف اردبیل

عشایر و روستا نشین ها و ساکنان شهرها بیشترین نقش را در تولید صنایع دستی اردبیل دارند. از معروفترین و با سابقه ترین صنایع دستی اردبیل میتوان به گلیم بافی، جاجیم بافی و قالی بافی اشاره کرد. که گلیم بافی از اهمیت زیادی برخوردار است. زمینه ی فرش های بافته شده توسط فرشبافان را نقش شکسته و اسلیمی تشکیل می دهد.

از طرح های برجسته و مهم میتوان به طرح تک گل، ستاره، طرح قیچی، وان، ریز ماهی، هریس، کله قوچ، زیر خاکی، زرین قلم، لچک ترنج، طرح قره باغ اشاره کرد. حدود ٨٠ درصد از فرش های شهرستان اردبیل به کشورهایی همچون آلمان، ژاپن، فرانسه و ایتالیا صادر می شود.

قلاب دوزی، جوراب های پشمی، خورجین بافی، نقره کاری، شال بافی، قلمزنی، خاتم کاری و صنایع چوبی و فلزی و سفال گری از دیگر صنایع شهرستان اردبیل می باشد. با ما در این بخش از فرهنگ و هنر پلاس وی همراه باشید تا صنایع دستی استان اردبیل آشنا شوید.

قالی بافی

هنر قالی بافی همزمان با به روی کار آمدن پادشاهی صفویه در این منطقه به وجود آمده است و بعد ها در زمان جنگ جهانی دوم و با الگوپذیری از طرح ها و متدهای قفقازی و تبریزی به تدریج در مسیر رشد و بالندگی قرار گرفته است.

قالی معروف از محل دفن شاه اسماعیل کشف شده و گواه بر این ادعا که هنر قالی بافی دارای قدمت بالایی است میباشد. نقوش بکار رفته در این قالی ترنجدان است و از جنس ابریشم با گره های فارسی می باشد و طرح ایجاد شده که باعث آرامش بیننده می گردد. از طرح های دیگر بکار رفته در قالی اردبیل می توان به ترنجدار، ظل السلطان، مشایخی، هراتی و گلدانی اشاره کرد.

ورنی

ورنی نوعی زیر انداز می باشد که مختص اردبیل است. نام دیگر این هنر گلیم سوزنی می باشد که از جنس ابریشم یا پشم، بر روی دارهای عمودی بافته می شود که به آن گلیم فرش نما یا شبه قالی نیز گفته میشود.

هنر ورنی بافی از هنرهای متعلق به آل سون ها و عشایر ارسباران است که از آن به عنوان رختخواب پیچ رو انداز و زیر انداز نیز استفاده می کنند. نقوش بکار رفته در ورنی اغلب طرح حیوانات محلی و وحشی و اشکال هندسی و... می باشد.

پلاس بافی

پلاس را هم می توان به عنوان زیر انداز و هم به عنوان خورجین یا سجاده استفاده کرد. پلاس از نظر مادی نسبت به گلیم ارزش کمتری دارد. از لحاظ ظاهری به گلیم درشت بافت شبیه می باشد. از نظر مقایسه با جاجیم هم شبیه به هم هستند با این فرق که خطوط بکار رفته در جاجیم به شکل عمودی است ولی در پلاس افقی می باشد و نخ بکار رفته از جنس پشم می باشد.

تذهیب هنر

به آراستن کتاب و نوشته ها تذهیب می گویند و از خانواده هنرهای مستظرفه می باشد یعنی از لحاظ هنری بیشتر اهمیت دارد تا از لحاظ صنعتی. در کتاب های مهم بعد از متن، تزئین کتاب در الویت قرار دارد.

هنرمندان اردبیلی به هنر تزئین کتاب با طلا کاری و نگارگری و طراحی نقش های اسلیمی و ختایی معروفند و از رنگ های لاجوردی و نیلی و رنگ های آبی و طلایی بیشتر استفاده می کنند و طرح های بکار رفته گل و گیاه و اشکال هندسی می باشد.

مسند بافی

از دیگر زیر اندازهای دستباف مسند بافی است که همچون گلیم بافته می شود. مرکز بافت مسند بخش نمین است و چون این بخش کوهستانی است و شرایط برای کشاورزی مساعد نیست لذا به مسندبافی روی آورده اند این هنر در کشورهای اروپایی همچون آلمان طرفداران زیادی دارد. طرح و نقش بکار رفته در مسند بافی، قره باغی، گلدانی، گانگال، سه پایه و قاپاق است و از رنگ های گیاهی بیشتر استفاده می کنند.

سازهای سنتی

از هنرهای سنتی مردم اردبیل نواختن ساز است که بیشتر خودشان این سازها را از درخت توت، گردو، شمشاد و... می سازند. بهترین نوع این سازها تنبک، کمانچه، سنتور، دو تار، سه تار و سنتور است. البته خطاطی، نقاشی، معرق و خاتم نیز در ساخت این سازها کاربرد دارد. ساخت سازها ی سنتی در شهرهای اردبیل، مشکین شهر و خلخال رایج است.

عروسک سازی

عروسک سازی جزو هنرهای قدیمی و نمادین در ایران می باشد که هم اکنون نیز در اردبیل بافت عروسک رواج دارد و در لباسه ای محلی و در طرح های گوناگون بافته میشود. از عروسک های معروف اردبیل می توان "تکم" را نام برد. در روزهای عید در کوچه و محله های شهر و روستا تکم گردانی انجام می شود که آمدن بهار را خبر می دهد.

اجاق قراقی

اجاق قَراقی صنعت دستی از جنس پشم می باشد که برای مراقبت از فرش ها در مقابل صدمه و آلودگی بافته می شود. بافت این نوع پارچه در دشت مغان استان اردبیل رواج دارد. این پارچه شبیه گلیم است و نقش و طرح به کار رفته در آن هندسی و منظم است.

اجاق قراقی در قدیم به شکل نعل اسب بافته میشد اما با گذشت زمان به شکل مستطیل بافته میشود. این نوع زیر انداز برای محفاظت فرش از منقل و یا اجاق بکار برده می شود و برای همین به آن اجاق قراقی می گویند.

خراطی

در این هنر چوب را با استفاده از حرکت دورانی تراشیده و در آن فرو رفتگی و خراشیدگی ایجاد می کنند. در هنر خراطی چوب هر چه قدر محکم تر و فشرده تر باشد محصول به دست آمده بادوام تر و ظریف تر خواهد بود.

برای خراطی از چوب درختان زبان گنجشک، گردو، توسکا، نارون، لوازمی مانند قلیان، میز، مبلمان، عصا، وردنه، صندلی و آباژور درست می کنند. خراطی در سرعین اردبیل محبوبیت بیشتری دارد، در گشت و گذار در بازارهای اردبیل میتوانید این لوازم زیبا را مشاهده کنید و لذت ببرید.

گلیم بافی

از محبوب ترین و قدیمی ترین هنرهای اردبیل میتوان به گلیم بافی اشاره کرد که سابقه ی آن به دوران اشکانیان می رسد و در سه نوعِ ورنی، برجسته و ساده بافته می شود. اصلی ترین مراکز تولید گلیم، شهرهای عنبران، مغان و اطراف آن است.

نقش گردونه مهر، اژدها، خرچنگ، سماور، سینی و یا نقش های ذهنی بیشترین نقش و طرح های مورد استفاده در بافت گلیم است. در بافت گلیم از نخ های پنبه ای تاب دار برای تارهای آن و از پشم های رنگارنگ و ابریشم برای پود گلیم استفاده می کنند.

منبت کاری

از هنرهای سنتی و قدیمی اردبیل که بر روی چوب انجام می شود منبت کاری است. که برجستگی هایی مانند گل و گیاه بر روی چوب ایجاد می کنند اصلی ترین ماده بکار رفته در این هنر چوب است. در این هنر استحکام چوب های مورداستفاه بسیار مهم است. درختان گردو، شمشاد، بادام و گلابی بیشترین استفاده را دارند.

سفالگری

سفالگری در اردبیل دارای سابقه ای طولانی است و زمان آن به دوران اشکانیان بر می گردد. هنرمندان اردبیلی از خاک رس به دلیل خالصی کم و چسبندگی زیاد گِل درست می کنند و با دستان ماهر و هنرمندشان گِل را به شکل هایی مانند مجسمه، کاسه، لیوان، کوزه، درست می کنند. سپس سفال ها را در کوره قرار داده تا رنگ طبیعی آن به شکل قرمز در آید و در آخر گل پخته شده که بدون لعاب است و استفاده های زیادی دارد.

جاجیم بافی

اهالی زبر دست خلخال و روستاهای اطراف به بافت جاجیم های ساده و گلدار مشغولند. در قدیم از جاجیم به عنوان زیر انداز استفاده می شد اما امروزه از آن بیشتر برای رو کرسی، روتختی، روپشتی، پادری، سجاده و تزئینی استفاده می شود.

ماده ی اصلی برای بافت جاجیم، پشم گوسفند است و برای همین بافتی تقریبا کلفت دارد. مهمترین نقش های بافت جاجیم گوشواره، نگین انگشتر، گل بادامی می باشد. جاجیم هایی به ابعاد ٩٠ در ١٢٠ متر در بازارهای اردبیل به فراوانی یافت می شود.

سوزن دوزی (رو دوزی)

از ظریف ترین صنایع دستی می توان به سوزن دوزی اشاره کرد که برای زیبایی و تزئین پارچه با نقوشی مانند گل، غنچه طرح هایی ایجاد می کنند که در زمره ی هنرهای تجملی و ترئینی می باشد و با نخ های رنگی و با قلاب انجام می شود.

چنته

چنته نوعی کیف است که از مهم ترین صنایع دستی اردبیل محسوب میشود، چنته مانند قالی از پشم گوسفند درست می شود؛ ولی در ابعاد و اندازه با قالی متفاوت است. برای بافت چنته دو فرش کوچک در اندازه های ٣٠ در 4٠ سانتی متر بافته و بعد سه طرف آن را با کمال ظرافت به هم وصل کرده و در آخر قسمت تحتانی آن چند تا منگوله رنگی آویزان می کنند و برای قسمت بالایی آن مانند کیف های معمولی دسته می گذارند. در بعضی مناطق نیز برای بافت چنته از روش جاجیم و گلیم استفاده می کنند و در بعضی موارد هم با بافت های گوناگون مانند گلیم، سومالک، قالی، چنته بافی می کنند.

ملیله کاری

به اشیا، زیورآلات، ظروف زینتی که با استفاده از فلز و مفتول های طلا و نقره و مس درست می شوند ملیله کاری می گویند. این هنر دارای سابقه ی سه هزار ساله می باشد و از کهن ترین روش های درست کردن زیورآلات محسوب می گردد. زیورآلاتی مانند انگشتر، گردنبند، سینه ریز و گوشواره از جنس طلا تهیه می گردد و ظروفی مانند لیوان، استکان، سینی و... با نقره درست میشوند.

سراجی

به هنر درست کردن زین اسب با چرم سراجی گفته می شود. این محصولات که به صورت دست دوز و بسیار ظریف و با دقت کار می شوند از جنس چرم دباغی شده می باشند و در کشور آذربایجان محبوبیت بیشتری دارند. به فردی که زین را می سازد یا بر پشت اسب زین می گذارد سراج می گویند. زین ها اغلب به عنوان یک وسیله ی تجملی به شمار می روند.

نقاشی روی چرم

این هنر دارای سابقه ای به قدمت ٧٠ سال می باشد و بدون استفاده از هیچ گونه ماشین صنعتی و به روش کاملا دستی در اردبیل مرسوم است. در این هنر، نقاشی های انجام شده بر روی چرم توسط هنرمندان با رنگ های گوناگون رنگ می شود. این هنر به عنوان پرفروش ترین و محبوب تربن صنایع دستی در اردبیل می باشد.

نمکدان بافی

نمکدان بافته شده مانند کیسه ای است که برای نگهداری سنگ های ساییده شده و حمل نمک های درشت استفاده می شود و توسط عشایر بافته می شود. بافت نمکدان شبیه به جاجیم و گلیم است و به شکل استوانه دوخته میشود.

نقوش به کار رفته در نمکدان بافته، طرح های الهام گرفته از طبیعت یا گل وگیاه و حیوانات می باشد. داخل نمکدان ها آستری از جنس متقال دوخته می شود تا نمک با پشم برخوردی نداشته نباشد.

تراش شیشه

شیشه های تراش خورده بسیار زیبا هستند و توسط هنرمندان و به وسیله ی دستگاه های مخصوص و سنگ تراش شیشه، طرح و نقش بزرگ و کوچک، عمیق و سطحی بر روی محصولات طراحی می کنند. این شیشه های زیبای تراش خورده پس از تمام شدن کار صیقل خورده و در طرح و رنگ های متعدد به فروش می رسند.

خورجین بافی

این هنر نیز همچون صنایع دیگر از قدمتی دیرینه برخوردار است. خورجین بافی در بین عشایر و مردم روستاهای اردبیل مرسوم است. خورجین یک کیسه ی بزرگ است که به شکل دو طرفه بافته می شود و این محصول پر کاربرد برای قراردادن در پشت چهار پایان، دوچرخه و موتور سیکلیت استفاده می شود.

عرض خورجین ٣٠ تا ٩٠ سانتی متر است. مواد مورد نیاز خورجین موی بز، نخ پنبه ای و پشم های الوان است. خورجین های اردبیل به کیفیت و زیبایی مشهورند.

ورشو سازی

به انواع لوازمی از قبیل سینی و سماور و...که از جنس ورشو ساخته می شوند ورشو سازی می گویند.

ورشو سازی از صنایع دستی اردبیل است و دارای طرفداران مخصوص به خود می باشد. ورشو نوعی آلیاژ است که 45 درصد آن مس، ٣٠ درصد آن روی و ٢٠ درصد آن را نیکل تشکیل می دهد، به راحتی فرم می گیرد و برای زیر ساخت های مصرفی کاربرد دارد.