علت و علائم سرطان های دستگاه گوارش چیست و چگونه درمان می شوند
سرطان اصطلاحی برای گروهی از بیماری ها است که در آن سلول های غیرطبیعی بدن، بدون کنترل تقسیم می شوند و می توانند به سایر بافت ها تهاجم کنند. سرطان یک بیماری منفرد نیست، بلکه بسیاری از بیماری ها را شامل می شود. بیش از 100 نوع متفاوت سرطان وجود دارد.
سرطان سومین علت شایع مرگ و میر در ایران است. در حال حاضر، حدود 600 هزار نفر از ایرانیان به علت سرطان تحت درمان قرار دارند یا درمان شده اند. سالیانه نیز تقریبا 100 هزار نفر به این تعداد اضافه می شود. آنچه اهمیت موضوع را پررنگ می کند، ابتلای تعداد زیادی از این افراد به سرطان های دستگاه گوارش است که در این میان سرطان معده در صدر قرار دارد. متاسفانه اغلب افراد فکر می کنند سرطان فقط برای دیگران پیش می آید و به همین دلیل نسبت به عوامل خطرساز آن بی اهمیت هستند.
اما باید بدانید این بیماری فقط به ژنتیک مربوط نمی شود، بلکه افزایش سن، الگوی نادرست زندگی، تغذیه نامناسب و آلودگی های محیطی و شغلی همگی می توانند شما را درمعرض خطر ابتلا به آن قرار دهند.
8 سرطان شایع در دستگاه گوارش
1.سرطان معده
سرطان معده معمولا از لایه مخاطی معده شروع می شود و بعد به تدریج به لایه های دیگر انتشار پیدا می کند.
• عوامل خطرساز:تغذیه نامناسب؛ زیاده روی در مصرف نمک، گوشت قرمز، مواد غذایی کنسروی و فرآوری شده؛ خوراکی های حاوی نیترات و مواد نگهدارنده؛ فست فودها، مواد غذایی دودی شده، زغالی و سرخ شده، خوراکی های کهنه، کمبود سلنیوم، ویتامین E و آنتی اکسیدان ها، استعمال دخانیات و مواد مخدر، آلودگی های محیط زندگی، عفونت هلیکوباکترپیلوری (عامل 10 درصد از زخم های معده و اثنی عشر)، چاقی، سابقه خانوادگی سرطان معده، استرس مزمن، زخم معده مقاوم به درمان، جنس مرد، سن بالای 50 سال، کم خونی بدخیم، بعضی از انواع پولیپ معده، عمل جراحی قبلی روی معده و بعضی مشاغل خاص مثل فلزکاری و جوشکاری همگی از عوامل مستعد کننده این سرطان محسوب می شوند. سرطان معده همچنین در افراد با گروه خونی A شایع تر است.
• علائم ابتلا:سرطان معده ابتدا فقط ممکن است باعث سوءهاضمه، حالت تهوع، درد خفیف معده، بی اشتهایی، سیری زودرس و ترش کردن شود. در مراحل پیشرفته نیز کاهش وزن، وجود خون در مدفوع و مدفوع سیاه رنگ (ملنا) و در مراحل پیشرفته تر استفراغ خونی بروز می کند.
• تشخیص:سرطان معده معمولا از طریق اندوسکوپی، سی تی اسکن، ام آرآی و اولتراسونوگرافی به روش اندوسکوپی تشخیص داده می شود.
• درمان:با توجه به اینکه سرطان در چه مرحله ای باشد می توان از روش های جراحی، شیمی درمانی و پرتودرمانی استفاده کرد.
• پیشگیری:دوری از عوامل خطرساز و مصرف انواع غلات کامل، سبزیجات و میوه های تازه، به خصوص مرکبات به پیشگیری از سرطان معده کمک می کند. همچنین از آنجایی که 1 درصد از مبتلایان به میکروب هلیکوباکتر پایلوری دچار سرطان معده می شوند، اگر در بستگان درجه اولتان سرطان معده وجود دارد حتما باید این میکروب را از بدنتان ریشه کن کنید. علاوه براین اگر زخم معده ای پس از 3 ماه به درمان پاسخ ندهد باید مورد بررسی بیشتری قرار گیرد و در صورت لزوم جراحی شود.
2.سرطان روده باریک
روده باریک بین معده و روده بزرگ قرار دارد و طول آن حدود 6 متر است. وظیفه اصلی آن نیز هضم و جذب مواد غذایی است. این روده از 3 بخش تشکیل شده است:دوازدهه، تهی روده و روده دراز. سرطان روده کوچک انواع مختلفی دارد اما اغلب در دوازدهه ایجاد می شود.
• عوامل خطرساز:مذکر بودن، سن بالا، سابقه سرطان روده در خانواده، مصرف دخانیات و الکل، بیماری سلیاک (حساسیت به گلوتن موجود در گندم و جو)؛ بیماری کرون (نوعی بیماری التهابی روده)، سابقه سرطان روده بزرگ، رژیم غذایی نامناسب، مصرف فیبر کم، مصرف بیش از اندازه قند و شکر و موادغذایی پر نمک یا دودی شده
• علائم ابتلا:درد شکم همراه با تهوع، نفخ و کاهش اشتها از علائم این سرطان هستند. خستگی، کاهش وزن، کم خونی ناشی از فقر آهن، تهوع و استفراغ شدید به دلیل انسداد در روده کوچک، مشاهده خون در مدفوع یا استفراغ و زردی پوست نیز ممکن است نشان دهنده پیشرفت بیماری باشند.
• تشخیص:بررسی عوامل ژنتیکی و سابقه خانوادگی ابتلا به سرطان روده باریک، آزمایش خون و بررسی تعداد گلبول های خونی برای تشخیص کم خونی، اندوسکوپی دستگاه گوارش، سی تی اسکن یا سونوگرافی ناحیه شکم، کولونوسکوپی و تست باریوم.
• درمان:برای درمان این سرطان می توان از روش های جراحی، پرتودرمانی و شیمی درمانی استفاده کرد. در جراحی معمولا تومور و بخش سرطانی روده کوچک برداشته می شود.
• پیشگیری:اگر در خانواده تان سابقه این سرطان وجود دارد حتما باید تحت نظر پزشک قرار بگیرید و هر چند وقت یک بار آزمایش های لازم را انجام دهید. همچنین اگر به بیماری سلیاک مبتلا هستید حتما باید از رژیم غذایی بدون گلوتن استفاده کنید. دوری از سایر عوامل خطرساز نیز احتمال ابتلا به این سرطان را کاهش می دهد.
3. سرطان کبد
کبد بزرگ ترین ارگان شکم است و پشت دنده ها در سمت راست بدن قرار دارد. وظیفه اصلی آن نیز پاکسازی خون از مواد مضر است. کبد همچنین با تولید صفرا و آنزیم های خاص به هضم غذا کمک می کند. اغلب سرطان های بدخیم کبد از سلول های هپاتوسیت کبد آغاز می شوند. با این حال بعضی تومورهای کبد نیز خوش خیم هستند.
• عوامل خطرساز:عفونت با ویروس هپاتیت یا ویروس هپاتیت ، مصرف بیش از حد الکل، آفلاتوکسین (ماده سمی تولیدشده توسط انواع خاصی از کپک ها روی بادام زمینی، ذرت و سایر حبوبات و دانه های کهنه و غیربهداشتی)، بیماری ذخیره ای آهن (ذخیره بیش از حد آهن در کبد یا سایر اندام ها)، سیروز کبدی (آسیب دیدن سلول های کبد و جایگزین شدن آنها به وسیله بافت جوشگاه)، چاقی و دیابت
• علائم ابتلا:سرطان کبد معمولا در مراحل ابتدایی علامتی ندارد اما با پیشرفت به تدریج باعث علائمی مانند درد یا احساس توده و سنگینی در بخش بالایی شکم زیر دنده های سمت راست یا نزدیک به کتف راست، ورم و نفخ شکم، کاهش اشتها و احساس سیری زودرس، کاهش وزن، احساس ضعف، حالت تهوع و استفراغ، تب، زرد شدن پوست و چشم ها، مدفوع کمرنگ و ادرار تیره ناشی از یرقان می شود.
• تشخیص:بررسی و معاینه فیزیکی ناحیه شکم، کبد، طحال و سایر اندام های مجاور از لحاظ وجود توده یا هرگونه تغییر در اندازه یا شکل اندام ها؛ معاینه چشم ها و پوست از لحاظ وجود علائم یرقان، آزمایش های خون، سی تی اسکن، ام آرآی، سونوگرافی و نمونه برداری.
• درمان:با توجه به پیشرفت بیماری و همچنین سن بیمار و وضعیت عمومی سلامت اش می توان از روش های جراحی، پیوند کبد، تخریب بافت، امبولیزاسیون (رنگ بندی)، دارودرمانی، پرتودرمانی، شیمی درمانی یا ترکیبی از آنها استفاده کرد.
• پیشگیری:اجتناب از عوامل خطرساز سرطان، حفظ وزن مناسب، تغذیه سالم، تزریق واکسن هپاتیت B، استفاده از وسایل استریل شده و یکبار مصرف برای تزریق درون وریدی، سوراخ کردن، تاتو و....
4.سرطان روده بزرگ
روده بزرگ حدود 5/1 متر طول دارد و وظیفه آن گرفتن آب و مواد مغذی از غذاهای هضم شده و دفع باقی مانده آنها از بدن است. سرطان روده بزرگ بسیار شایع است و به آهستگی رشد می کند. لازم به ذکر است 15 سانتی متر انتهایی روده بزرگ رکتوم و مجرای مقعد نامیده می شود و سرطانی که هریک از این ارگان ها را درگیر کند، سرطان کولورکتال خوانده می شود.
• عوامل خطرساز:رژیم غذایی پرچرب و مصرف کم فیبر، سبزیجات، میوه ها و غلات کامل، فعالیت بدنی کم، چاقی، مصرف دخانیات، مواد مخدر و الکل، سن بالای 50 سال، سابقه خانوادگی سرطان روده، وجود پولیپ های روده، کولیت اولسروز (التهاب دیواره روده بزرگ) و سابقه سرطان تخمدان، رحم و پستان
• علائم ابتلا:سرطان در مراحل ابتدایی معمولا علامتی از خود نشان نمی دهد. در مراحل پیشرفته تر نیز ممکن است احساس خستگی، کاهش اشتها، کاهش وزن، تغییر در دفعات اجابت مزاج، یبوست، اسهال، وجود خون در مدفوع یا مدفوع تیره رنگ، کاهش قطر مدفوع، خونریزی از مقعد، ناتوانی در تخلیه کامل مدفوع، درد شکم، نفخ، استفراغ و زردی پوست و چشم ها ایجاد شود.
راه تشخیص:معاینات فیزیکی، آزمایش های خون، کولونوسکوپی، پروکتوسکوپی، اندوسکوپی ماورای صوت، سی تی اسکن، معاینه راست روده و نمونه برداری
• درمان:با غربالگری به موقع سرطان روده بزرگ می توان پولیپ های پیش سرطانی و پولیپ هایی که در مراحل اولیه سرطان هستند را شناسایی کرده و خارج کرد. به طور کلی درمان این سرطان به سلامت عمومی بیمار و مرحله بیماری بستگی دارد و شامل جراحی، پرتودرمانی و شیمی درمانی می شود.
• پیشگیری:غربالگری منظم و انجام کولونوسکوپی از 50 سالگی، مصرف میوه ها و سبزیجات تازه، حبوبات و غلات کامل، مصرف گوشت ماهی به جای گوشت قرمز، نوشیدن آب زیاد، آب پزکردن مواد غذایی به جای سرخ کردن آنها، فعالیت بدنی منظم و حفظ وزن مناسب
5.سرطان مری
مری، لوله ای 25 سانتی متری در قفسه سینه است که غذا به وسیله آن از دهان به معده منتقل می شود. سرطان مری معمولا از سلول های لایه درونی مری آغاز می شود و بعد به تدریج به مری و بافت های اطراف آن انتقال پیدا می کند.
• عوامل خطرساز:سن 65 سال یا بالاتر، مذکر بودن، استعمال دخانیات و مشروبات الکلی، برنامه غذایی نامناسب و مصرف کم میوه و سبزی، کمبود آهن و ویتامین ها، مصرف زیاد روغن جامد، شکر، نمک، ترشی، نوشابه گازدار و کنسروها، چاقی مفرط، بازگشت اسید معده یا ریفلاکس، مصرف نوشیدنی های خیلی داغ و سابقه سرطان مری در خانواده.
• علائم ابتلا:سرطان مری در مراحل اولیه معمولا علامتی ایجاد نمی کند اما پیشرفت آن به تدریج باعث می شود غذا در مری گیر کند یا گاهی برگردد. حتی بعد از مدتی نوشیدن مایعات نیز دشوار می شود. درد هنگام بلع غذا، احساس توده و برجستگی در گلو، درد در قفسه سینه و ناحیه پشت، کاهش وزن، سوزش سر دل یا ترش کردن، گرفتگی صدا، سرفه مزمن و سکسکه همراه با استفراغ خون آلود نیز از علائم این سرطان محسوب می شوند.
• تشخیص:ابتدا پزشک بیمار را معاینه و در مورد سوابق سلامت شخصی و خانوادگی او سوال می کند. سپس با توجه به شرایط بیمار آزمایش خون، تست بلع باریم (عکسبرداری از مری و معده بعد از نوشیدن محلول حاجب)، اندوسکوپی و نمونه برداری درخواست می شود.
• درمان:با توجه به اینکه سرطان در چه مرحله ای باشد می توان از روش های جراحی، شیمی درمانی و پرتودرمانی استفاده کرد. جراحی معمولا در مراحل اولیه سرطان کاربرد دارد و در مراحل پیشرفته فقط برای کمک به عبور غذا انجام می شود. قرار دادن استنت در مری از طریقا اندوسکوپ نیز می تواند باعث بهبود بلع شود.
• پیشگیری:چای داغ، ترشیجات و مواد غذایی چرب، پرنمک یا دودی شده، مصرف فیبر کافی، سبزی و میوه تازه، انجام معاینات دوره ای پزشکی و کاهش سطح استرس.
6. سرطان لوزالمعده
لوزالمعده در بالای معده قرار دارد و غدد مترشحه بیرونی آن با تولید آنزیم های خاصی به هضم غذا کمک می کنند. این عضو همچنین دارای غدد مترشحه داخلی است و با تولید هورمون هایی ازجمله انسولین باعث کنترل قند خون می شود. سرطان لوزالمعده هم می تواند مربوط به غدد مترشحه بیرونی و هم غدد مترشحه درونی آن باشد. درواقع حدود 95 درصد از سرطان های لوزالمعده از غدد مترشحه بیرونی آغاز می شوند. تومورهای غدد مترشحه درونی در بیشتر موارد خوش خیم هستند.
• عوامل خطرساز:سن بالای 60 سال، مصرف دخانیات، دیابت، جنسیت مذکر، سابقه خانوادگی سرطان لوزالمعده یا سرطان تخمدان و روده بزرگ، التهاب مزمن لوزالمعده و رژیم غذایی چرب
• علائم ابتلا:سرطان لوزالمعده در مراحل اولیه هیچ علامتی از خود نشان نمی دهد اما در مراحل پیشرفته تر نشانه هایی مانند احساس درد در بخش فوقانی شکم یا پشت، زرد شدن پوست و چشم ها، تیره شدن ادرار، احساس ضعف، کاهش اشتها، حالت تهوع، استفراغ و کاهش وزن ممکن است دیده شود.
• تشخیص:بررسی سوابق پزشکی و خانوادگی، معاینه پوست و چشم ها از لحاظ علائم یرقان، لمس ناحیه شکم و بررسی تغییرات نواحی نزدیک به لوزالمعده، کبد و کیسه صفرا، آزمایش خون، ادرار و مدفوع، سونوگرافی و سی تی اسکن از لوزالمعده و دیگر اندام ها و رگ های خونی درون شکم، بررسی اندوسکوپیک مجاری صفراوی و لوزالمعده و نمونه برداری
• درمان:سرطان لوزالمعده تنها در درجات اولیه و قبل از انتشار به بخش های دیگر بدن قابل درمان است. با توجه به نوع و درجه سرطان می توان از روش های جراحی، پرتودرمانی و شیمی درمانی یا ترکیبی از آنها استفاده کرد.
• پیشگیری:ترک دخانیات، پیروی از رژیم غذایی سالم و کم چرب، حفظ وزن مناسب، مصرف میوه و سبزی تازه، داشتن برنامه ورزشی منظم، کاهش مصرف گوشت قرمز و قند و شیرینی و افزایش مصرف حبوبات، فیبر و غلات کامل.
7.سرطان مقعد
مقعد بخشی عضلانی در انتهای دستگاه گوارش است که به دفع مواد زائد از بدن کمک می کند. رشد غیرعادی بافت های نرم دیواره داخلی مقعد یا مجرای مقعد به تدریج تبدیل به سرطان می شود. سرطان مقعد بسیار نادر است اما در زنان شیوع بیشتری نسبت به مردان دارد.
• عوامل خطرساز:ویروس پاپیلومای انسانی (ویروس زگیل تناسلی یا HPV)، افزایش تعداد شرکای جنسی، مقاربت از طریق مقعد، ضعف سیستم ایمنی، مصرف دخانیات و الکل، سن بالای 50 سال، برنامه غذایی سرشار از چربی و مواد فراوری شده، مصرف کم فیبر، چاقی، فعالیت بدنی کم، سابقه سرطان مقعد در خانواده، نشانگان روده تحریک پذیر، بیماری کرون، ورم مخاط روده بزرگ، دیابت نوع2 و سابقه سرطان یا پولیپ روده
• علائم ابتلا:این سرطان در مراحل اولیه ممکن است هیچ نشانه ای نداشته باشد. خونریزی از مقعد، درد، ناراحتی، خارش و برجستگی های کوچک اطراف مقعد، درد زیاد ناشی از گاز معده یا دل پیچه زیاد، احساس نفخ و پر بودن شکم، بی اختیاری در دفع مدفوع، اسهال یا یبوست، تغییر در اندازه یا شکل مدفوع (باریک شدن)، ترشحات ژله ای مانند از مقعد؛ زخم های اطراف مقعد، تغییر در اشتها، کاهش وزن بی دلیل، احساس کسالت یا خستگی نیز از علائم شایع این سرطان در مراحل پیشرفته تر هستند.
• تشخیص:آزمایش خون، معاینه مقعد و روده بزرگ با کمک اسکوپ (لوله ای بلند و انعطاف پذیر مجهز به دوربین)، اندوسکوپی ماورای صوت، سی تی اسکن، MRI لگنی و نمونه برداری
• درمان:در بیشتر موارد برای درمان این سرطان، ترکیب رادیوتراپی و شیمی درمانی به کار می رود. برای درمان تومورهای کوچک نیز از جراحی یا ترکیب جراحی با شیمی درمانی یا رادیوتراپی استفاده می شود.
• پیشگیری: استفاده از وسایل محافظ، تزریق واکسن گارداسیل (ضد ویروس زگیل تناسلی)، ترک دخانیات، پیروی از برنامه غذایی مناسب و مصرف میوه و سبزی تازه، داشتن فعالیت بدنی و حفظ وزن مناسب.
8.سرطان کیسه صفرا
کیسه صفرا یک ارگان کوچک شبیه گلابی است که زیر کبد قرار دارد. این کیسه از صفرای تولید شده توسط کبد نگهداری می کند. درواقع کبد، مایع صفرا را برای کمک به هضم و تجزیه چربی ها تولید می کند. این مایع طی عمل هضم از کیسه صفرا به بخش پایینی دستگاه گوارش تخلیه می شود. سرطان کیسه صفرا نسبتا نادر است اما شیوع آن در خانم ها 2 برابر آقایان است.
• عوامل خطرساز:وجود سنگ کیسه صفرا یا سابقه ابتلا به آن، کیست کلدوک (کیست پر از صفرا)؛ کیسه صفرای کلسیفیه (پوشانده شدن دیواره کیسه صفرا با رسوبات کلسیمی)، پولیپ های کیسه صفرا، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی به خصوص در صنایع لاستیک و بافندگی، مونث بودن، سن بالای 65 سال، سابقه عفونت مزمن کیسه صفرا، مصرف دخانیات و اضافه وزن
• علائم ابتلا:سرطان کیسه صفرا ابتدا علائم واضحی ایجاد نمی کند. اما به تدریج با رشد تومور ممکن است روی معده فشار وارد کند و باعث درد شکم به خصوص در ناحیه فوقانی و سمت راست آن شود. از دیگر علائم این سرطان می توان به نفخ، خارش، تب، کاهش اشتها، کاهش وزن بی دلیل، حالت تهوع و زردی پوست و چشم ها اشاره کرد.
تشخیص:تشخیص سرطان کیسه صفرا در مراحل ابتدایی کمی دشوار است. این بیماری معمولا طی آزمایش ها و جراحی های غیرمرتبط کشف می شود. با این حال برای تشخیص آن می توان از روش هایی مثل آزمایش خون برای بررسی عملکرد کبد و تصویر برداری از کیسه صفرا از طریق سونوگرافی، سی تی اسکن و MRI استفاده کرد.
• درمان:درمان این سرطان بستگی به پیشرفت آن دارد، برای مثال در مراحل ابتدایی پزشک سعی می کند با جراحی و برداشتن کیسه صفرا از گسترش سرطان جلوگیری کند. دیگر روش های درمانی مثل شیمی درمانی و پرتودرمانی نیز معمولا بلافاصله بعد از جراحی به کار می روند.
• پیشگیری:اجتناب از عوامل خطرساز سرطان، انجام غربالگری های منظم، پیگیری و درمان سنگ ها، کیست ها و پولیپ های کیسه صفرا، ترک دخانیات، پیروی از رژیم غذایی سالم و حفظ وزن مناسب.
