چرا شیعیان نمازهای پنجگانه را در سه نوبت می خوانند؟

سخنان بزرگان درمورد برپایی نماز های پنجگانه

یکی از پرسش هایی که برخی مطرح می کنند و در پی القاء شبههٔ عدم پای بندی شیعیان به سنت پیامبر (ص) هستند این است که می پرسند چرا شیعه همچون اهل سنت نماز را در پنج وقت نمی خواند؟

برای پاسخ به این شبهه باید گفت که شیعه چون دیگر فرقه های اسلامی معتقد است که انجام هر نماز در وقت مخصوص خودش افضل است. همان طور که می دانیم هر یک از نمازها یک وقت خاص دارند و یک وقت مشترک. برای مثال وقت خاص نماز ظهر از آغاز ظهر شرعی (وقت زوال) است تا مقدار زمانی که چهار رکعت نماز خوانده می شود. در این مدت محدود تنها می توان نماز ظهر را به جا آورد.

وقت خاص نماز عصر نیز زمانی است که از آن لحظه تا وقت غروب تنها به اندازه مدت خواندن نماز عصر فرصت باشد. وقت مشترک بین دو نماز ظهر و عصر از پایان وقت خاص نماز ظهر تا ابتدای وقت خاص نماز عصر است. شیعه می گوید در تمام این وقت مشترک می توانیم نماز ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله بخوانیم. در مقابل اهل سنت معتقدند از اول ظهر شرعی (وقت زوال) تا آن گاه که سایه هر چیز به اندازه خود آن چیز شود به نماز ظهر اختصاص دارد و نباید نماز عصر در این مدت خوانده شود و از آن پس تا زمان مغرب به نماز عصر اختصاص دارد و نمی توان نماز ظهر را در آن وقت به جا آورد. همین بحث ها در نماز مغرب و عشا هم وجود دارد.

نمازهای شیعیان

از سوی دیگر همه مسلمانان در این مورد اتفاق نظر دارند که پیامبر گرامی (ص) میان دو نماز جمع می کرد ولی در اینکه این کار برای هر زمان و مکانی جایز است و یا آنکه اختصاص به زمان و مکان و حالت و شرایط خاصی دارد دو نظر وجود دارد.

الف) نظریه شیعیان که به پیروی از اهل بیت پیامبر (ص) می گویند مقصود این است که در نخستین اوقات نماز ظهر می توان پس از پایان نماز ظهر نماز عصر را به جا آورد. همچنین در نخستین اوقات نماز مغرب می توان پس از خواندن نماز مغرب نماز عشا را ادا کرد و این مسئله به زمان یا مکان یا شرایط خاصی بستگی ندارد بلکه در همه جا و همه وقت جایز است.

ب) نظریه اهل سنت که می گویند:جمع بین دو نماز برای مکان ها و زمان ها و شرایط خاصی جایز است.

دلایل شیعیان برای جمع بین دو نماز چیست؟

با رجوع به کتاب و سنت نبوی که از طریق اهل بیت (ع) به ما رسیده در می یابیم که چرا شیعه نماز را به صورت جمع و نه تفریق ادا می کند هر چند به استحباب تفریق و جدا کردن نمازها اعتقاد دارند.

الف) قرآن

خداوند در قرآن کریم می فرماید:

«أقم الصلاة لِدُلُوکِ الشّمسِ إلَی غَسَقِ اللّیلَ و قرآنَ الفَجر إنّ قرآنَ الفجرِ کانَ مَشهوداً. (اسراء:78) ».

نماز را وقت زوال آفتاب تا اول تاریکی شب به جای آر و نماز صبح را نیز به جای آر که در حقیقت مشهود نظر (فرشتگان شب و فرشتگان روز) است.

خداوند متعال در شبانه روز پنج نماز بر بندگانش واجب کرده اما در این آیه سه وقت برای آن نام برده است. شافعی در این باره می گوید:(أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ)، و دلوک الشمس:زوالها (إِلی‏ غَسَقِ اللَّیْلِ):العتمة (وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ):الصبح، 1 ازهری گفته است:بهتر آن است که دلوک را به معنای زوال یعنی وسط روز بگیریم در این صورت معنی آیه چنین می شود نماز را از وقت زوال تا تاریکی شب ادامه بده. بنا بر این معنا نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا داخل حکم می شود. سپس خداوند فرمود:وقرآن الفجر (که همان نماز صبح است). 2

بر این اساس جمع بین ظهر و عصر و مغرب و عشا مطلقاً جایز است چه انسان در سفر باشد چه در وطن مگر آن که بر عدم جواز جمع در وطن بدون عذر دلیلی اقامه شود که در این صورت جمع جایز نیست و حال آنکه در سنت پیامبر (ص) هر چند استمرار بر تفریق بین نماز های پنجگانه بوده است اما بطور مکرر هم در وطن یعنی مدینه و هم در سفر و یا در حال اضطرار نماز خود را به صورت جمع بین دو نماز به جای آورده اند.

دلایل اهل سنت، موید نظریه شیعه است

«اما مذاهب چهارگانه اهل سنت جمع بین نمازها را فقط به حالات خاص اختصاص داده اند و متفقند که در عرفه می توان نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر با هم و بدون فاصله ادا کرد و در «مزدلفه» نیز جایز است نماز مغرب و عشا را در وقت عشا به جا آوریم. حنفی ها جمع بین نمازها را در عرفه و مزدلفه جایز می دانند و در دیگر موارد گفته اند نباید صورت پذیرد. حنبلی ها و مالکی ها و شافعی ها علاوه بر موارد یاد شده این کار را در حال سفر نیز جایز می دانند. البته برخی از این گروه ها با هم خواندن دو نماز را در موارد اضطراری مانند زمانی که باران ببارد و یا نمازگزار بیمار بوده یا در هراس از دشمن باشد جایز می دانند». 3 شیعه این جواز را در یک سطح گسترده تری می بیند و آیه بالا و روایات منقول در کتاب های اهل سنت مؤید دیدگاه شیعه است.

ب) روایات

احمد بن حنبل رهبر گروه حنابله در مسند خود و بخاری در صحیح خود از جابر بن زید نقل نموده اند که:از ابن عباس شنیدم که می گفت:با رسول خدا (ص) هشت رکعت نماز (ظهر و عصر) را با هم و هفت رکعت نماز (مغرب و عشا) را نیز با هم به جای آوردم.

می گوید به «ابوشعثا» گفتم:فکر می کنم رسول خدا نماز ظهر را به تأخیر انداخت و نماز عصر را زودتر ادا کرد و نیز نماز مغرب را به تأخیر انداخت و نماز عشا را زودتر به جا آورد. (ابوشعثا) گفت:من هم چنین می اندیشم. 4

از این روایت به روشنی در می یابیم که پیامبر گرامی (ص) هر دو نماز ظهر و عصر را با هم و هر دو نماز مغرب و عشا را نیز با هم و بدون فاصله به جای آورده است. اما اینکه ابو شعثاء می گوید من گمان می کنم که رسول خدا (ص) نماز ظهر را به تاخیر انداخته است ظن و گمان وی است و حجیتی برای استدلال ندارد آن چه مهم است رفتار خود پیامبر (ص) است که بین دو نماز جمع نموده است اما کیفیت آن باید از روایات دیگر بدست آید نه با ظن و گمان.

اوقات نمازهای پنج گانه

بخاری در صحیح خود از ابن عباس نقل می کند:ان النبی (ص) صلی بالمدینه سبعا وثمانیا الظهر و العصر والمغرب والعشاء. 5

پیامبر (ص) در مدینه نماز هفت رکعتی و نماز هشت رکعتی بجای آورد، یعنی نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء

مالک ابن انس رهبر مذهب مالکی در کتاب موطّأ و مسلم در صحیح خود و محدثان دیگر از ابن عباس نقل کرده اند:

«صلّی رسول الله (ص) الظهر و العصر جمیعاً و المغرب و العشاء جمیعاً فی غیر خوفٍ و لا سفرٍ». 6

«رسول خدا (ص) هر دو نماز ظهر و عصر را با هم خواند و هر دو نماز مغرب و عشا را نیز با هم به جا می آورد بدون اینکه از دشمن بهراسد یا در سفر باشد».

در صحیح مسلم پس از نقل روایت از ابو الزبیر نقل می کند که از ابو سعید پرسیدم چرا پیامبر (ص) چنین نمود وی گفت من همین پرسش را از ابن عباس پرسیدم او گفت:پیامبر (ص) چنین نمود تا امتش به حرج و سختی نیفتند. 7

در منابع معتبر اهل سنت از ابن عباس نقل شده:صلّی رسول الله (ص) الظهر و العصر جمیعاً و المغرب و العشاء جمیعاً فی غیر خوفٍ و لا مطر 8.

رسول خدا (ص) هر دو نماز ظهر و عصر را با هم خواند و هر دو نماز مغرب و عشا را نیز با هم به جا می آورد بدون اینکه از دشمن بهراسد یا آن که هوا بارانی باشد.

از عبدالله بن عباس روایت شده است:رسول خدا (ص) بین ظهر و عصر، مغرب و عشا را جمع کرد در حالی که مقیم بود نه مسافر. شخصی از وی پرسید:چرا این گونه عمل کرد؟ او در جواب گفت:تا آن که بر امّتش دشوار نشود. 9

روایت مسلم هم در این دسته قرار دارد زیرا خود وی این روایت را در باب الجمع بین الصلاتین فی الحضر قرار داده است. وی می گوید:پیامبر گرامی جمع بین نمازها را در هنگام مسافرت خود به سوی غزوه تبوک انجام داد و بین نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا جمع کرد. سعید بن جبیر می گوید:از ابن عباس سبب آن را پرسیدم:گفت:پیامبر (ص) می خواست که امت خود را در رنج و سختی نیندازد. 10

جمع بین دو نماز به حالت ترس یا مسافرت اختصاص ندارد

بسیاری از روایات بر این حقیقت گواهی می دهد که اگر جمع میان نماز ظهر و عصر و یا مغرب و عشا در یک وقت جایز نباشد موجب رنج و مشقت در کار مسلمانان می شود از این رو پیامبر اکرم (ص) به منظور ایجاد نوعی توسعه و تسهیل در امور مسلمانان با هم خواندن هر دو نماز را در یک وقت تجویز کرد. از جانب دیگر روایات فوق به صراحت دلالت دارد که رسول خدا (ص) بدون عذری و یا بدون شرطی بین نمازها جمع نمود از این رو قید زدن این روایات به حالت ترس یا مسافرت و یا باران بی دلیل است. همچنان که شیخ احمد شاکر از عالمان اهل سنت بعد از نقل کلام ابن سیرین به جواز جمع می گوید:این رأی همان رای صحیحی است که از متن حدیث گرفته شده است. ولی تاویل به مرض یا عذر یا غیر آن تکلفی است که دلیلی بر آن نیست و با حکم به جواز جمع بسیاری از دشواری هایی که در تفریق بر مردم پیدا می شود برطرف می شود و حکم به جمع کمکی است به طاعت مردم عادی البته نباید این حکم موجب شود که جمع عادت مردم شود همان گونه که ابن سیرین به آن اشاره کرده است. 11

جمع بین دو نماز از سوی اهل بیت تایید شده است

در مکتب اهل بیت (ع) هم جواز جمع بین نمازها تأیید شده است. کلینی به سند خود از امام صادق (ع) نقل می کند که رسول خدا (ص) نماز ظهر و عصر را بدون عذر از هنگام زوال خورشید با مردم به جماعت به جای آورد و نیز نماز مغرب و عشا را قبل از سقوط شفق بدون هیچ مشکلی با جماعت به جای آورد. این جمع را برای گشایش کار بر امت خود انجام داد. 12

شیخ طوسی هم در تهذیب و استبصار به سند خود از اسحاق بن عمار نقل می کند که از امام صادق (ع) پرسید:آیا می توانم بین مغرب و عشا در حضر قبل از آن که شفق غایب شود، بدون هیچ عذری جمع کنم؟ حضرت فرمود:اشکالی ندارد. 13