کاخ ساسانی سروستان جلوه ای از معماری ساسانی

کاخ سروستان کهن ترین گنبد آجری ایران را در خود جای داده است. این کاخ ساسانی در استان فارس و در 9 کیلومتری جنوب شهر سروستان و در مسیر روستای نظرآباد در دامنۀ دشتی فراخ جای گرفته است. کاخ سروستان در روزگار فرمانروایی بهرام پنجم یا بهرام گور (420-438 م) و گفته می شود، توسط مهر نَرسه وزیر نام آشنای وی و چند پادشاه دیگر ساسانی ساخته شده است.

برخی از پژوهشگران معماری ساسانی، با توجه به تکنیک پیشرفته تر در طرحی کلی و جزئیات بنا آن را متعلق به اواخر دوران ساسانی می دانند و معتقدند که ساخت این بنا یکی از نخستین قدم ها در جهت سبک ساختمانی ویژه ای بود که معماری گوتیک را می توان تحقق نهایی آن دانست.

 

در منابعی تاریخی-جغرافیایی اطلاعاتی در باب کاخ ساسان یافت می شود. این خردادبه در کتاب المسالک و الممالک پس از توضیحات فراوان در مورد شهر استخر و عنوان اینکه استخر یکی از قدیمی ترین شهرهای پارس است، سروستان را یکی از قصبه های آن می شمارد. او در آن میان از بنایی یاد می کند که عظیم بوده و ساختمان آن از سنگ و گچ ساخته شده است و مشتمل بر گنبدهای تالار ستون دار، چند ایوان، اتاق ها و راهروهای متعددی می باشد. او بنای این کاخ را به بهرام پنجم ساسانی نسبت می دهند.

مجموعه ی کاخ ساسانی سروستان، در استان زیبای فارس، 9 کیلومتری جنوب غربی شهرستان سروستان، در مسیری که به روستای نظرآباد فارس منتهی می شود، بین دشتی وسیع و زیبا قرار گرفته است.

با توجه به مستندات تاریخی و کاوش هایی که در مورد کاخ ساسانی صورت گرفته است، نظرات مختلفی توسط کارشناسان و باستان شناسان تاریخی در مورد قدمت احداث این بنای تاریخی ذکر شده است. به نظر می رسد سرگور اوزلی، زبان شناس، تاجر، دیپلمات و اولین سفیر بریتانیا به ایران، نخستین فردی بود که در مورد بنای تاریخی کاخ ساسانی به مطالعه و پژوهش پرداخت. وی در سال 1810میلادی پس از بازدید از این مکان کهن، آن را بنایی آجری با سبک معمول دوره ی اسلامی معرفی کرد.

 

اما در سال 1840 میلادی اوژن فلاندن، نقاش، سیاستمدار و معمار فرانسوی پس از بازدید از مجموعه ی کاخ ساسانی، نظریاتی جالب در مورد این بنای تاریخی بیان کرد. ابتدا وی بر این عقیده بود که عمارت ساسانی با کاربری کاخ احداث شده است و آن را با چندین چارطاقی مقایسه کرد.سپس به این نتیجه رسید که بنای ساسانی، آتشگاهی برجای مانده از دوران ساسانیان است. مادام ژان دیولافوا، مهندس راه و ساختمان و باستان شناس فرانسوی از دیگر پژوهشگرانی بود که پس از بررسی مجموعه ی کاخ ساسانی، آن را متعلق به اواخر دوران امپراتوری هخامنشی معرفی کرد.

 

سرانجام در سال 1910 میلادی امیل هرتسفلد باستان شناس و ایران شناس آلمانی، قدمت کاخ ساسانی را به دوران پادشاهی بهرام پنجم (بهرام گور فرزند پادشاه ساسانی یزدگرد یکم که از سال 421 تا 438 میلادی، سلطنت ساسانیان را برعهده داشت)، نسبت داد و بیان کرد این عمارت به دستور بهرام پنجم و توسط مهرنرسه (وزیر اعظم پادشاهانی از جمله یزدگرد یکم، بهرام پنجم، یزدگرد دوم و پیروز) احداث شده است.

 

در مورد قدمت ساخت کاخ ساسانی، نظریات متفاوتی ارائه شده است، اما بیشتر محققین و پژوهشگران خارجی و داخلی این مجموعه ی تاریخی را متعلق به دوران پادشاهی ساسانیان و زمان حکومت بهرام پنجم (قرن 5 میلادی)، می دانند. البته هنوز هم اختلافاتی در نوع کاربری این عمارت کهن وجود دارد. برخی از باستان شناسان این بنا را به دلیل فضای کوچک، محیط مناسبی برای کاخ پادشاهی ندانسته و آن را آتشگاه معرفی کردند.

 

این در صورتی است که تعداد دیگری از کارشناسان تاریخی، کاخ ساسانی را وسیع تر از یک آتشگاه دانسته و به عنوان استراحتگاه یا شکارگاه پادشاهی قلمداد کردند. در برخی از منابع تاریخی-جغرافیایی اطلاعاتی در مورد کاخ ساسانی وجود دارد.

 

این خردادبه در کتاب المسالک و الممالک، پس از توضیحات فراوانی که در مورد شهر استخر بیان کرده است، آن را یکی از قدیمی ترین شهرهای پارس معرفی کرده و سروستان را یکی از قصبه های آن در نظر می گیرد. وی از بنایی یاد می کند که بسیار وسیع بوده و ساختمان آن از سنگ و گچ ساخته شده است. عمارتی که مشتمل بر گنبدهای تالار ستون دار، چند ایوان، اطاق ها و راهروهای متعددی است. در نهایت وی بنای این کاخ را به بهرام پنجم ساسانی نسبت می دهد.

این کاخ که از سنگ و گچ ساخته شده یکی از قدیمی ترین گنبدهای آجری کشور را در خود جای داده و نسبت به بناهای دیگر این دوره چون کاخ فیروز آباد از معماری و طرح پیچیده و کامل تری برخوردار است. ایوانی مربع شکل بخش مرکزی آن را تشکیل می دهد که دارای 13 متر طول و عرض، و 18 متر ارتفاع دارد.

 

همچنین در مرکز و حیاط دارای گنبدی می باشد. این بنای عظیم از سنگ و گچ ساخته شده و گنبدها، ایوان ها، اطاق ها و دهلیزهای متعددی دارد.آخرین بررسی های باستان شناسی در مجموعه کاخ سروستان نشان داد، این مجموعه ساسانی در دوره اوج شکوه خود حدود 30 هکتار وسعت داشته و مجموعه کاخ سروستان قدیمی ترین گنبد آجری کشور را در خود جای داده است.

 

این بنا که از باشکوه ترین کاخ های ساسانی است، جنبه تقدس هم داشته و شامل یک ایوان ورودی و گنبدی در مرکز و حیاط است، در این کاخ نسبت به بناهای دیگر این دوره از فن معماری و پلان پیچیده و کامل تری استفاده شده است. نمای اصلی بنا در ضلع جنوبی قرار دارد که شامل یک ایوان مرکزی و دو ایوان کوچکتر در دو طرف است. ایوان مرکزی به تالار اصلی و پس از آن به چهار حیاط متصل می شود و دیوار جنوبی تالار مرکزی به یک ایوان جانبی خارجی راه می یابد.

 

ایوانی که در سمت شمال کاخ واقع است به وسیله چند پله به محوطه بیرون کاخ مربوط می شود اما ایوان بزرگ شرقی به تالار مرکزی و قسمت های دیگر بنا ارتباط دارد و در دو طرف این بنا دو اتاق باریک با طاق گهواره ای قرار دارد که مقابل هم قرار نگرفته اند. استفاده از فیلپوش برای قرار گرفتن گنبدها روی بنا به وضوح دیده می شود. برای تقویت گنبدهای مدور از گوشواره استفاده شده علاوه بر این شیوه، استفاده از ستون ها را به عنوان محافظ سقف در اتاق ها دیده می شود.

 

همچنین تپه ها و ناهمواری های زمین های مجاور نشانگر ابنیه ای است که در اطراف کاخ بنیاد بوده است. روی هم رفته نقشه کاخ سروستان شیوه بسیار بدیع و جالب معماری عهد ساسانی را به نمایش می گذارد. برخی از پژوهشگران معماری ساسانی، با توجه به تکنیک پیشرفته تر در طرحی کلی و جزئیات بنا آن را متعلق به اواخر دوران ساسانی می دانند و معتقدند که ساخت این بنا یکی از نخستین قدم ها در جهت سبک ساختمانی ویژه ای بود که معماری گوتیک را می توان تحقق نهایی آن دانست.

 

در منابع تاریخی – جغرافیایی اطلاعاتی در باب کاخ ساسان یافت می شود. ابن خردادبه در کتاب المسالک و الممالک پس از توضیحات فراوان در مورد شهر استخر و عنوان اینکه استخر یکی از قدیمی ترین شهرهای پارس است، سروستان را یکی از قصبه های آن می شمارد. او در آن میان از بنایی یاد می کند که عظیم بوده و ساختمان آن از سنگ و گچ ساخته شده است و مشتمل بر گنبدهای تالار ستون دار، چند ایوان، اتاق ها و راهروهای متعددی می باشد. او بنای این کاخ را به بهرام پنجم ساسانی نسبت می دهد. این بنا در تاریخ 24 شهریور 1310 به شماره 23 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این بنا همانند کاخ فیروزآباد و کوچکتر از آن است و طاق های گنبدی آن با آجر زده شده است.

آندره گدار در کتاب هنر ایران از کاخ ساسان یاد کرده و معتقد است که کاخ سروستان به دستور بهرام پنجم (480-420م) ساخته شده و از کاخ فیروزآباد بهتر حفظ شده است. طرح آن از طرح فیروزآباد پیچیده تر بوده و از نظر اصول فنی کاملتر می باشد و در ساختمان طاق ها و گنبدها مهارت زیادتری به خرج داده شده و نمای اصلی این بنا در طرف مشرق است.

 

در عقب تالاری که گنبد اصلی آن را پوشانده حیاطی است که مانند کاخ فیروزآباد در اطراف آن ساختمان های محل سکونت واقع شده اما فاقد قرینه سازی است و اطاق ها به ابعاد مختلف و رابطه میان آنها خیال پردازانه است. بنابراین ترکیب کاخ ساسان اساسا نظیر فیروزآباد است، اما در جزئیات آزادتر و متنوع تر از آن است.

 

در حقیقت اگر محل پذیرایی آن را منحصر به تالار بزرگ بدانیم برای اینکار بسیار تنگ بوده است. از طرفی تالارهای دیگر خیلی وسیع ولی تعدادشان کم، اما مجلل هستند و دربهای فراوانی به خارج باز می شوند.دور از آن است که آنجا را محل سکونت بدانیم. ایوان و تالار مربع نیز بوسیله دربهای تنگ و باریکی با هم مربوط می شوند. محتمل است که ساختمان مزبور که وسعتش یک چهارم کاخ فیروزآباد است، منحصراً یک کاخ پذیرایی بوده باشد.

این بنا که یکی از باشکوه ترین بناهای تاریخی در استان فارس است از داشتن حداقل امکانات برای حضور گردشگر محروم است. در این بنا تابلویی که آن را به گردشگر معرفی کند وجود ندارد و اگر گردشگری نیاز به آب آشامیدنی داشته باشد مجبور است یک مسافت پنج کیلومتری را پیاده روی کند تا به آب دسترسی پیدا کند، لذا آب مورد نیاز خود را همراه داشته باشید.

 

این بنا حتی از داشتن تابلو راهنما در طی مسیر شیراز به سروستان محروم است و حریم خاصی برای کاخ نیز وجود ندارد یا اگر این حریم مشخص شده برای عموم مشخص نشده است. مجموعه فاقد سرویس بهداشتی یا امکانات رفاهی همچون سکو یا صندلی برای استراحت بازدیدکنندگان است.

اختلاف نظر بعدی مربوط به نوع کاربری این بنای سنگی وگچی ساسانی می باشد؛ بعضی از باستان شناسان با توجه به وسعت کمتر این بنا سنگی و گچی نسبت به کاخ های شاهنشاهی، آن را یک صومعه یا به عنوان یک آتشگاه می دانند (بیشتر به سبب نخست وزیر بهرام گور، مهر نرسی که توجه ویژه ای به دین زرتشتیان داشت) و به هیچ وجه به آن به عنوان یک کاخ سلطنتی نگاه نمی کنند!

 

ولی بعضی دیگر از باستان شناسان به سبب بزرگتر بودن این کاخ در مقایسه با آتشگاه ها و مکان های عبادتی، کاربری این بنا را به عنوان استراحتگاه و شکارگاه های سلطنتی در زمان ساسانیان می پندارند. به هر حال با احترام فراوان به برداشت هر باستان شناس داخلی و خارجی در مورد این کاخ مخروبه اما شکوهمند، باید گفت جدا از مباحث مطرح شده فوق، تنها زیبایی و معماری خارق العاده این بنا می تواند ذهن هر مخاطبی را به حیرت وا دارد!

به دلیل هوای مطبوع، بهترین زمان برای دیدار از این کاخ فصل بهار است. به طور کلی در این مدت استان فارس بسیار زیبا به نظر می رسد. قبل از اینکه عزم سفر به این منطقه و مشاهده ی کاخ را کنید، بد نیست بدانید هیچ گونه امکانات رفاهی اعم از رستوران، بوفه و سرویس بهداشتی در اطراف این مجموعه وجود ندارد، بناراین شما نیاز دارید حتی آب آشامیدنی را هم به همراه خود ببرید.

نکته ی تاسف برانگیز اینکه برای کسب اطلاعات از تاریخ و وضعیت کاخ هم هیچ گونه تابلویی وجود ندارد.

 

اگر بخواهیم این تاسف را کامل کنیم باید بگوییم که حتی تابلویی که مسیر شیراز به سروستان را مشخص کند نیز وجود ندارد. با تمام این مشکلات بدون شک رنج سفر و تماشای این کاخ ارزشش را دارد. اگر در طول شب بتوانید از بنا دیدن کنید، علاوه بر خود کاخ می توانید از تماشای آسمان زیبا و پرستاره ی شب هم لذت بسیاری ببرید.