حتماً تاکنون جمله «حق‌چاپ محفوظ است» را درون صفحات ابتدایی یا پایانی کتاب‌ها دیده‌اید. این عبارت نشان می‌دهد که فقط ناشر آن کتاب مجوز، چاپ، انتشار، تولید فیلم و هرگونه شکل هنری دیگری را از آن اثر دارد. درواقع، مالکیت معنوی آن متوجه ناشر است و خرید یک نسخه از کتاب به‌معنای دریافت مجوز برای کپی‌برداری از آن نیست.
کپی‌رایت در سطح بین‌المللی به‌خصوص در ایالات متحده بسیار جدی گرفته می‌شود و قانون تمام‌قد در پشتیبانی از خالق اثر درخواهد آمد. شاید به‌خاطر داشته باشید اوایلی که شبکه‌های اجتماعی مرسوم شده بود افراد بدون توجه به منبع یک تصویر یا نوشته و متن آن را کپی می‌کردند و استفاده از دکمه Share در فضای مجازی بین کاربران مرسوم نبود.
البته هنوز هم جسته و گریخته شاهد چنین رفتارهایی هستیم؛ اما بخش اندکی از افراد هنوز به چنین رفتارهایی دامن می‌زنند و شاید اهداف دیگری جدای از سرقت ادبی و هنری محرّک آن باشد.
با این همه، امروزه اکثریت کاربران به‌طور خودکار حق معنوی اغلب تعاملات اینترنتی را حفظ می‌کنند. هرچند، ممکن است عده‌ای هنوز با مفهوم کپی‌رایت غریبه باشند یا برایشان اهمیت زیادی نداشته باشد. یکی از روش‌های مرسوم حفظ کپی‌رایت در عکاسی، افزودن واترمارک به تصویر توسط مالک آن است که روش‌های گوناگونی دارد.
کپی رایت در عکاسی بدین معنا است که فقط عکاس مجوز فروش، چاپ، نمایش و تغییر عکس را خواهد داشت و حتی اعمال تغییرات در آن ازطریق ویرایش تصویر با نرم‌افزارهایی نظیر فتوشاپ نیز حقی برای فردی ایجاد نمی‌کند، بلکه امکان پیگیری کیفری نیز خواهد داشت.
در ایالات متحده آثار هنری از جمله نقاشی، اثر ادبی، عکس، آهنگ و... به‌محض انتشار توسط قانون کپی رایت حمایت می‌شوند که اخیراً شاهد بودیم اکثر کاربران با مشکلات پیرامون انتشار آهنگ‌های دارای کپی رایت در اینستاگرام مواجه شدند.
ایالات متحده برای ثبت کپی رایت مؤسسه‌ای را اختصاص داده است که هنرمند می‌تواند با مراجعه به وب‌سایت آن و ثبت نام و ثبت مشخصات اثر هنری و پرداخت هزینه‌ای اثر خود را ثبت کند تا از تمام حقوق او حفاظت شود.
کنوانسیون برن نیز میان بخشی اعظمی از کشورهای جهان امضا شده است که براساس آن کشورهای دارای عضویت باید از حقوق آثار تمام پدیدآورندگان اعم از تبعه‌های دیگر کشورها و تبعه‌های کشور خود، به‌طور کامل حفاظت کنند.
البته، ایران عضویتی در کنوانسیون‌های بین‌المللی مرتبط با حقوق مؤلف ندارد؛ بنابراین، آثار خلق‌شده در ایران، توسط افراد مقیم در ایران در سایر کشورها حمایتی نخواهند داشت.
در داخل کشور نیز قانون کلی و البته قدیمی با عنوان «قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان» تبیین شده، که در سال ۱۳۴۸ تصویب شده است؛ اما، همچنان شاهد استفاده‌های بدون مجوز از آثار هنری هستیم و اکنون نمی‌تواند بازدارندگی قابل توجهی نشان دهد.
این قانون چهار فصل دارد و در بخش تعاریف اثرهای مورد حمایت در آن بسیار گسترده هستند. برای مثال، «نقاشی و تصویر و طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتکاری و نوشته‌ها و خط‌های تزیینی و هرگونه اثر تزیینی و اثر تجسمی که به هر طریق و روش به صورت ساده یا ترکیبی به‌وجود آمده باشد» به‌عنوان «اثر» شناخته می‌شوند.
طبق این قانون، برای مؤلف، مصنف و هنرمند «پدیدآورنده» آن اثر حقوقی از جمله «حق انحصار نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حق بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر او» در نظر گرفته می‌شود. در حال حاضر، با اینکه قانون کپی رایت در ایران به‌روز نیست و سازمان خاصی برای رسیدگی به آن وجود ندارد؛ اما، نقض حق مالکیت معنوی در ایران جرم کیفری به‌حساب می‌آید.
مهم‌ترین شروطی که قانون‌گذار برای حمایت از اثر هنری آن را درنظر می‌گیرد شامل این موارد می‌شود: مبتکرانه و خلاقانه باشد، شکل اثر مشخص باشد (افکار و ایده‌ها محسوس نیستند)، مشخصات داشته باشد، اثر به ثبت برسد، اثر دارای مشروعیت باشد و اولین نوبت چاپ، نشر، پخش و اجرای آن در ایران باشد.
برای اطلاع بیشتر درباره‌ی این قانون می‌توانید در وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی شرح قانون را با جزئیات مطالعه کنید.
علاوه‌براین، در نظر داشته باشید که حق مالکیت می‌تواند با توجه به نوع اثر بازه‌ی زمانی مشخصی داشته باشد. برای مثال، حق کپی رایت عکس در ایران تا ۳۰ سال بعد از اولین انتشار را شامل می‌شود. این در حالی است که در ایالات متحده حق نشر در اکثر موارد تا ۷۰ سال پس از مرگ صاحب اثر حفظ خواهد شد.
ثبت حق نشر برای عکس
روش‌های مختلفی برای ایجاد کپی رایت عکس وجود دارد که در ادامه چند روش آن را معرفی می‌کنیم.
روش اول: ثبت اثر در سامانه «ثبت اثر ادبی و هنری» که در زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعالیت می‌کند. ابتدا باید در این وب‌سایت عوض شوید و براساس اثر هنری خود اطلاعات تکمیلی را وارد کنید و سپس حق مالکیت خود بر اثر هنری را ثبت کنید.
روش دوم: ساده‌ترین روش ثبت حق نشر عکس در ایران، واترمارک کردن تصویر است.
در این روش افراد نمی‌توانند ادعای بی‌اطلاعی نسبت به کپی رایت داشتن اثر نشان دهند و اگر واترمارک را به صورت اصولی به عکس اضافه کرده باشید، حذف آن غیرممکن خواهد شد. فرمت صحیح واترمارک شامل علامت اختصاری کپی‌رایت (c) و سال ثبت اثر و نام مالک آن می‌شود.
روش سوم: برای ایجاد کپی رایت در عکس می‌توانید پیش‌از انتشار عکس در هر پلتفرمی، آن را با پرداخت هزینه در وب‌سایت copyright.gov مربوط به ایالات متحده ثبت کنید تا در سطح بین‌المللی از حقوق مالکیت نشر بهره‌مند شوید.
در چه مواردی نقض کپی رایت صورت نمی‌گیرد؟
به‌طور کلی بی‌توجهی به حق نشر در کشورهای مختلف ممنوعیت دارد؛ اما در این بین استثنا نیز تعریف شده است. برای مثال، در عکاسی استفاده از تصویر دارای کپی رایت در دو حالت شامل نقض قانون کپی رایت نمی‌شود:
- به‌کارگیری منصفانه: در مقررات اکثر کشورها به‌کارگیری آثار هنری با ذکر نام صاحب اثر مشکلی ایجاد نمی‌کند، به‌خصوص اگر اهداف مادی و تجاری با انتشار عکس دنبال نشده باشد. برای مثال، استفاده از عکس در مقاله‌ی آموزشی می‌تواند در حوزه‌ی به‌کارگیری منصفانه قرار بگیرد که شامل نقض کپی رایت نمی‌شود.
- به‌کارگیری از عکس برای مقاصد روزنامه‌نگاری: در کنوانسیون برن به این مورد اشاره شده است که به‌کارگیری آثار صوتی و تصویری با هدف روزنامه‌نگاری منعی ندارد و منتشرکننده فقط وظیفه دارد نام صاحب اثر را ذکر کند.
کپی رایت عکس در اینترنت
یکی از مدیوم‌هایی که در اینترنت بسیار کاربرد دارد، تصویر است. گوگل به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین ناظران بر فعالیت وب‌سایت‌های مختلف تمام عکس‌ها و محتوای موجود را بررسی می‌کند و می‌تواند بلافاصله عکس‌های تکراری را شناسایی کند. جدای از این که چنین سازوکاری یکی از موارد مورد بحث کارشناسان SEO به‌حساب می‌آید.
گوگل علاوه‌بر حساسیتی که به‌صورت خودکار درباره‌ی محتوای کپی شده دارد و وب‌سایت‌ها را تشویق به تولید محتوای منحصر‌به‌فرد و دست اول می‌کند از قانون کپی رایت DMCA نیز حمایت تام دارد.
این قانون اساساً مربوط به ایالات متحده است؛ اما همچنان می‌توان به گوگل درباره‌ی نقض حق نشر خود در یک وب‌سایت گزارش داد تا به آن‌ها اخطار دهد یا در موارد حاد آن وب‌سایت را از صفحه‌ی نتایج حذف کند.
اینستاگرام نیز در رابطه با حق نشر و کپی رایت به‌صورت جدی برخورد می‌کند. از آنجا که این شبکه‌ی اجتماعی اساساً با مدیوم تصویر سروکار دارد انتظار دیگری نمی‌توان از آن داشت که از حقوق خالقان آثار هنری حمایت کند.
بنابراین، به‌غیر از مکاتبه با صاحب اثر می‌توان با استفاده از تگ‌کردن و اشاره به عکاس و اشتراک‌گذاری اصولی نشان دهید که سوءنیتی برای نقض حق نشر و کپی رایت عکس هنرمند ندارید.
از سویی دیگر، با فراگیر شدن فناوری بلاک چین و ظهور توکن‌های غیرمثلی (NFT) عده‌ای آن را برابر با قانون کپی رایت غیرمتمرکز به‌حساب آوردند؛ اما متأسفانه مشخص شد که قانون کپی رایت در ایالات متحده، به‌صورت خودکار NFT را دارای کپی رایت نمی‌داند، مگر اینکه سازنده آن توکن رسماً اقداماتی را برای ثبت اثر مرتبط با NFT انجام دهد.
امروزه هوش مصنوعی و ظهور مولد‌های آثار هنری به نگرانی‌هایی پیرامون نقض حق نشر و کپی رایت دامن زده‌اند که می‌تواند فعالیت آن‌ها را در آینده تحت‌الشعاع قرار دهد. در حال حاضر، بسیاری از هنرمندان معتقدند که هوش مصنوعی قوانین کپی رایت را زیر پا می‌گذارد و در رابطه با فعالیت‌های هوش مصنوعی در تولید تصویر و اثر هنری به دادگاه شکایت کرده‌اند.
دیدگاه شما کاربران پلاس وی درباره کپی رایت در ایران چیست و از چه روشی برای حفظ حق نشر خود استفاده می‌کنید؟
