بحث از سرمایه‌گذاران دیجی‌کالا و اینکه چه افراد و شرکت‌هایی سهامدار بزرگترین خرده‌فروشی آنلاین ایران هستند مدت‌ها است که در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها مطرح شده و هر از چند گاهی به سوژه‌ای داغ میان کاربران تبدیل می‌شود. در چند ماه اخیر نیز این موضوع به بهانه‌های مختلف مطرح شده بود و حواشی بسیاری برای این فروشگاه آنلاین به وجود آورد.
در پاییز امسال که موضوع سهام‌داری دیجی کالا مطرح شده بود شایعات، جنجال‌ها و گمانه‌زنی‌ها تا حدی بالا گرفت که مدیران این مجموعه را وادار کرد در توییتر به موضوع واکنش نشان دهند و از طریق صفحه‌ای در سایت دیجی‌کالا ساختار سهام‌داری خود را توضیح دهند.
در همان ساختار سهام‌داری که دیجی‌کالا منتشر کرد، به سهامداران خارجی این مجموعه هم اشاره شده بود. اما حالا بحث سرمایه‌گذاری و سهام‌داری دیجی کالا نه فقط در رسانه‌های داخلی و شبکه‌های اجتماعی، بلکه در رسانه‌های خارجی هم مطرح شده است. رسانه هلندی Financieele Dagblad (فایننشال دیلی)، رسانه اقتصادی بلژیکی De Tijd و پلتفرم روزنامه‌نگاری تحقیقی Investico در یک گزارش تحقیقی مشترک به موضوع سرمایه‌گذاران خارجی دیجی‌کالا پرداخته‌اند.
در گزارش فایننشال دیلی هلند که حاصل گفت‌وگو با ده‌ها سهامدار و سرمایه‌گذار خارجی است، آمده است که یک گروه سرمایه‌گذار اروپایی که یک خانواده میلیاردر بلژیکی اسپولبرگ هستند، چند صد میلیون یورو روی دیجی‌کالا، که از آن با عنوان «رقیب منطقه‌ای آمازون در ایران» یاد کرده، سرمایه‌گذاری کرده است. این روزنامه این سرمایه‌گذاری را در ابتدا یک موقعیت طلایی نامیده که اکنون در یک بن‌بست سیاسی گرفتار شده است.
در ادامه این گزارش به ریسک بالای سرمایه‌گذاری برای سرمایه‌گذاران خارجی در ایران هم اشاره شده است: «در حالی که سرمایه‌گذاران غربی از ریسک سرمایه‌گذاری در کشوری همچون ایران پرهیز می‌کنند، گروهی از سرمایه‌گذاران اروپایی که یکی از آن‌ها صندوق سرمایه‌گذاری ثروتمندترین خانواده بلژیکی است، که سهامدار عمده شرکت AB InBev نیز هستند، در کشور هلند شرکتی به ثبت رساندند تا فرصت طلایی سرمایه‌گذاری در ایران را پیدا کنند.»
در این گزارش رقم ۲۷۰ میلیون یورو برای سرمایه‌گذاری این شرکت در دیجی‌کالا عنوان شده است: «این سرمایه‌گذاران رقمی در حدود ۲۷۰ میلیون یورو را در صنعت نوپای تکنولوژی ایران در سال ۲۰۱۶ سرمایه‌گذاری کردند.» در این گزارش ادعا شده است که بعضی از این سرمایه‌گذاران در حال حاضر معتقدند که سرمایه‌گذاری‌شان عملا بی‌ارزش شده است. نویسندگان این گزارش تحقیقی عملکرد حکومت ایران را باعث رانده شدن سرمایه‌گذاران خارجی و به خطر افتادن این سرمایه‌گذاری دانسته‌اند.
این گزارش دلیل به خطر افتادن این سرمایه‌گذاری‌ها را این طور توضیح داده است: «روابط اقتصادی بین ایران و هلند در ماه‌های اخیر با دور شدن بیشتر و بیشتر ایران از غرب، به‌ویژه پس از حمایت ایران از حمله روسیه به اوکراین با ارسال پهپادها و دلایل دیگر، کمرنگ‌تر شده است. هرچند ایران تحت تحریم‌های آمریکا و اروپا قرار دارد، سرمایه‌گذاری توسط اروپایی‌ها با رعایت شرایط تحریمی هرچند دشوار، اما همچنان امکانپذیر است. شرکت IIIC یک استثنا است که در استارتاپ‌های ایران سرمایه‌گذاری کرده که منجر به ایجاد بیش از ۱۰ هزار شغل شده است.»
یکی از شرکت‌هایی که دیجی‌کالا هم از آن به عنوان یکی از سهامداران خارجی خود یا کرده که ۳۲/۶۷ از سهام این مجموعه را در اختیار دارد، شرکت IIIC (International Internet Investment Cooperative) است که در گزارش تحقیقی روزنامه هلندی فایننشال دیلی هم از آن به عنوان یک استثنا یاد شده که «در استارتاپ‌های ایران سرمایه‌گذاری کرده که منجر به ایجاد بیش از ۱۰ هزار شغل شده است.»
ورود سرمایه خارجی به اکوسیستم استارتاپی ایران
بر اساس این گزارش، سعید رحمانی خضری یکی از افراد موثر در سرمایه‌گذاری خارجی در ایران است. رحمانی یک کارآفرین ایرانی با تابعیت بریتانیایی است که سال‌ها پیش به غرب مهاجرت کرده و موسس چندین استارتاپ است. او در سال ۲۰۱۱، در زمانی که مذاکرات اتمی ایران با قدرت‌های خارجی در جریان بود، به ایران آمد. رحمانی در آن سال‌ها یکی از مدیران ارشد شرکت نسپرس (Naspers) بود و با ماموریت بررسی امکان سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های ایرانی از سوی این شرکت، به زادگاهش بازگشت.
در این گزارش شرکت نسپرس هم معرفی شده است: «نسپرس یک شرکت بزرگ سرمایه‌گذاری متعلق به آفریقای جنوبی است که در شرکت‌های تکنولوژی سراسر دنیا سرمایه‌گذاری کرده است. در آن دوران به دلیل شرایط تحریم و افزایش تنش‌های سیاسی ایران و غرب، این شرکت جرئت سرمایه‌گذاری در ایران را پیدا نمی‌کند. رحمانی شخصا شرکت سرمایه‌گذاری جسورانه «سرآوا» را به کمک سرمایه‌گذاران ایرانی تاسیس می‌کند تا در استارتاپ‌های تکنولوژی‌محور و فناوارنه کشور سرمایه‌گذاری کند؛ چراکه او اهمیت جذب سرمایه و دانش خارجی با هدف سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های ایرانی را می‌دانست.»
سعید رحمانی شخصا تلاش می‌کند که سرمایه‌گذاران مجرب اروپایی را به سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های ایرانی دعوت کند. یکی از این سرمایه‌گذاران، صندوق سرمایه‌گذاری ورلینوست (Verlinvest fund) متعلق به خانواده ثروتمند بلژیکی اسپولبرگ (Spoelberch) است. این سرمایه‌گذاران در سال ۲۰۱۶ بازار ایران را یک فرصت منحصر‌به‌فرد، بزرگ و نوظهور با حدود ۹۰ میلیون نفر جمعیت و ضریب نفوذ ۸۰ درصدی دسترسی به اینترنت می‌بینند که به‌تازگی شکوفا شده بود. سرمایه‌گذارانی از بلژیک در کنار صندوق سهامی عام سوئدی پامگرنت (Pomegranate) و کارآفرینی هلندی به نام آرین بکر (Arjan Bakker)، که موسس بزرگترین پلتفرم مارکت‌پلیس لهستان است، سرمایه‌گذاری کردند. گروهی از سرمایه‌گذاران مستقر در لندن نیز در این سرمایه‌گذاری مشارکت کردند.
فشارها از هر سو اوج می‌گیرد
در ادامه این گزارش به گرفتار شدن دیجی‌کالا در یک جنگ پروپاگاندایی اشاره شده است. این روزنامه نوشته است دیجی‌کالا «مخالفان حکومت ایران دیجی‌کالا را به همکاری با سپاه در سرکوب و بازداشت معترضان با افشای داده‌های خصوصی آن‌ها متهم می‌کنند؛ در حالی که مدرکی دال بر اثبات این موضوع وجود ندارد.»
این گزارش گروه دیگری را که منتقد دیجی‌کالا هستند این طور تعریف کرده است: «از سوی دیگر تندروهای داخل ایران، دیجی‌کالا را ابزاری برای دخالت و جاسوسی غربی‌ها در کشور می‌خوانند. این گروه می‌گویند این فروشگاه اینترنتی عامدانه کالاهایی می‌فروشد که فرهنگ و ارزش‌های غربی را ترویج می‌دهد. یکی از سهامداران IIIC به این روزنامه گفته است تفاوتی ندارد چگونه به این اتهامات پاسخ دهید، فضا به قدری دوقطبی شده که از هر دو طرف مورد حمله قرار می‌گیرید.»
البته در این گزارش به موضوع افشای اطلاعات کاربران نیز اشاره شده است: «به گفته یکی از سرمایه‌گذاران، دیجی‌کالا برای افشای اطلاعات کاربرانش از سوی برخی نهادهای امنیتی تحت فشار است، اما تاکنون چنین اقدامی انجام نداده است.» این روزنامه همچنین مدعی است که «سپاه هیچ‌گونه کنترل مالی یا نفوذ در دیجی‌کالا ندارد، اما با ارعاب و جدا کردن این شرکت از سرمایه‌گذاران خارجی‌اش سعی در تملک آن دارد.»
موضوع عرضه سهام دیجی‌کالا در بورس هم بحث دیگری است که در این گزارش تحقیقی به آن پرداخته شده است. «تلاش‌های سرآوا برای عرضه اولیه سهام (IPO) دیجی‌کالا و سایر شرکت‌های پورتفوی خود در بورس، توسط برخی نهادهای ایرانی بی‌حاصل شده است. در تاریخ ۲۴ آوریل ۲۰۱۸ (چهارم اردیبهشت ماه ۱۳۹۷) آن‌ها حتی به دفتر سرآوا حمله کردند و سرورها و مدارک شرکت را ضبط کردند؛ علت این حمله همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.»
در ادامه، به موضوع خروج دونالد ترامپ رئیس‌جمهور تازه منتخب آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران هم اشاره شده که باعث شد تحریم‌های جدیدی علیه ایران وضع شود. این روزنامه این اتفاق را هم ضربه مهلک دیگری برای دیجی‌کالا دانسته و در نهایت نوشته است: «مجموعه این رخدادها دلیلی برای تغییر ساختار سهام‌داری سرمایه‌گذاران دیجی‌کالا می‌شود. سهامداران ایرانی سهام خود را با سرمایه‌گذاران IIIC در سرآوا مبادله می‌کنند. با این اقدام اروپایی‌ها از طریق IIIC مستقیماً در دیجی‌کالا سهامدار می‌شوند. با تجدید ساختاری که در سال ۲۰۱۹ تکمیل شد، آن‌ها امیدوار بودند سرمایه‌گذاری‌هایشان از تشدید احتمالی تحریم‌های اروپا در امان بماند.»
البته بر اساس یافته‌های این گزارش، این موضوع پایان دردسرهای این شرکت نبوده است: «فشار نهادها بر شرکت سرآوا با دستگیری مدیر امور خارجی این شرکت، عماد شرقی در ژانویه ۲۰۲۱ به اتهام جاسوسی و گردآوری اطلاعات نظامی اوج می‌گیرد.» همچنین در این گزارش از قول برخی منابع آمده است که در همین زمان، سعید رحمانی هم از تهران به لندن برگشته است و جرئت بازگشت به کشورش را ندارد. سعید رحمانی به این روزنامه گفته است که به جاسوسی برای دولت‌های غربی متهم شده است. البته رحمانی به صراحت این اتهام را تکذیب می‌کند.
دشوارتر شدن سرمایه‌گذاری در ایران
در ادامه این گزارش موضوع سرمایه‌گذاری‌های خارجی با جزئیات بیشتری هم توضیح داده شده است: «با در نظر داشتن این که که سرمایه‌گذاری توسط اروپایی‌ها در ایران مساله‌ای حساس و زیر ذره‌بین است، یکی از سرمایه‌گذاران IIIC به نام Verlinvest (ورلینوست) بلژیکی پیش از این سرمایه‌گذاری خود در این کشور را علنی نکرده است. ورلینوست که سرمایه‌گذاری‌هایش را روی وب‌سایت خود اعلام می‌کند، سرمایه‌گذاری در دیجی‌کالا را اطلاع‌رسانی نکرده است.»
البته تحقیقات روزنامه FD نشان می‌دهد در گزارش‌های سالانه ورلینوست فقط مشارکت آن در IIIC را از طریق شرکت کوفینترا (Cofintra) در سال ۲۰۲۰ میلادی بیان شده است، اما توضیح بیشتری یا اشاره به ایران در گزارش نیامده است.
یافته‌های دیگری که در بررسی‌های این گزارش به دست آمده تراکنش‌های مالی داخلی این شرکت و پرداخت‌های IIIC است. شرکت کوفینترا از طرف صندوق سرمایه‌گذاری ورلینوست، متعلق به ثروتمندترین خانواده بلژیک یعنی اسپولبرگ، که یکی از سهامداران عمده «ای‌بی اینبو» (AB InBev) است، در IIIC سرمایه‌گذاری کرده است.
طبق گزارش این روزنامه، دو کارشناس مسائل تحریم، که ساختار مالی IIIC را برای نگارش این گزارش تحقیقی بررسی و موشکافی کرده‌اند، معتقدند که ساختار مورد استفاده در IIIC منطبق با قوانین تحریمی اروپایی و مجاز است. یکی از این کارشناسان توضیح داده است که «در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاران غربی به دلیل ترس از تحریم‌های آمریکا از سرمایه‌گذاری در ایران اجتناب کرده‌اند.»
همچنین، این کارشناس گفته است «بانک‌ها ممکن است احتیاط کنند و خدمات خود را به مشتریانی که با ایران مراوده دارند، متوقف کنند.» علاوه بر این FD مدعی شده که منابعی به این روزنامه گفته‌اند که تراست‌های بزرگ نیز دیگر با مشتریان یا ساختارهای ایرانی کار نمی‌کنند. IIIC از سال ۲۰۱۶ از طریق یک دفتر تراست به نام PraxisIFM از آمستردام اداره می‌شود. البته در این گزارش به این نکته اشاره شده است که این تراست به سؤالات FD پاسخی نداده است.
از خریدار خبری نیست
یکی از موضوعاتی که در خصوص سرمایه‌گذاری در دیجی‌کالا وجود دارد این است که مشخص نیست در آینده سرمایه‌گذاری‌های اروپایی‌ها در این مجموعه چگونه قرار است محفوظ بماند. «منابع متعددی می‌گویند که در سال ۲۰۲۳ به دلیل شرایط سیاسی ایران برای این سهام خریداری وجود نخواهد داشت.»
این روزنامه در ادامه توضیح داده است که «احتمال گشایش روابط سیاسی ایران و غرب، پس از تشدید تنش‌های ماه‌های اخیر و با توجه به احتمال اقدام اروپا علیه سپاه پاسداران، فعلاً بعید به نظر می‌رسد.» یکی از دست‌اندرکاران ابتدایی این سرمایه‌گذاری می‌گوید: «با این حال شما همچنان امیدوار هستید که روزی برسد که درهای ایران دوباره باز شود.» به اعتقاد او دیجی‌کالا فانوسی در دنیای فناوری ایران بود؛ فانوسی که می‌تواند دوباره نورانی شود.
