فرق علم و شبه علم چیست؟ آیا می‌توان گفت هر چیز غیر علمی، لزوما غلط است؟ خرافه چه معنایی دارد و به چه چیزی شبه علم (Pseudoscience) گفته می‌شود؟ در ادامه به بررسی این موضوعات می‌پردازیم.
ما قصد داریم در یک سلسله مقالات به هم پیوسته، به بررسی محتواهایی تحت عنوان شبه علم بپردازد؛ مقالاتی که بتواند به خوبی عمق مساله ماورا الطبیعه، مرز علم و خرافات، جادو و چیزهایی از این دست را مورد بررسی قرار دهد. این کار، یه فرق عمده با اکثر مقالات منتشر شده در این زمینه به زبان فارسی خواهد داشت، آن‌هم پرداختن به این مساله، از یه زاویه کاملا جدید است.
تفاوت علم و شبه علم چیست
قبل از هر چیز، به تعریف علم و شبه علم می‌پردازیم. دلیل انتشار مقالات تخصصی در این موضوع؛ ضمن آگاهی بخشی به جامعه فارسی زبان، نقد علمی این مفاهیم است
قبل از ادامه، در نظر داشته باشید که در علوم انسانی، بعضا برای برخی واژه‌ها تعریف یکسانی در نظر گرفته نشده است و از طرف دیگر، بعضی مفاهیم با اصطلاحات بسیار تخصصی معرفی می‌گردد. از این رو، با توجه به هدف این مقالات، سعی شده تا حتی الامکان با سادگی هرچه تمام‌تر به طرح موضوع پرداخته شده و از پرداختن به اصطلاحات و مفاهیم تخصصی اجتناب شود.
علم چیست؟
در علوم تجربی، به صورت ساده علم را روشی برای بررسی هدفمند پدیده‌ها، در جایی که امکان نقض فرضیه وجود داشته باشد، می‌گویند. مثلا، ادعایی مبنی بر افزایش شیر گاوها با پخش موسیقی وجود دارد. دانشمندان، دست به طراحی آزمایشی می‌زنند که با توجه به آن، امکان بررسی اثر پخش موسیقی بر میزان شیر گاوها به طور مستقیم وجود داشته باشد.
فرض کنید شما دانشمندی هستید که قصد بررسی این موضوع را دارید، برای انجام اینکار، چه اقداماتی را انجام خواهید داد؟ بدیهی است، نسبت به تقسیم گاوها، حداقل به دو گروه اقدام می‌کنید. سپس با یکسان در نظر گرفتن بقیه شرایط، برای گروهی از گاوها موسیقی پخش خواهید نمود و برای گروه دیگر خیر.
در نهایت نیز با بررسی میزان شیر تولید شده، می‌توانید نسبت به موثر بودن یا نبودن پخش موسیقی، بر اساس شواهد، اعلام نظر کنید.
رویه کلی، بررسی علمی یک پدیده و اظهار نظر در مورد آن به شکل بالاست. در عین حال، رعایت برخی استاندارد‌ها از سوی محققین الزامی است. مثلا، نگارش جزئیات و حتی شکل نگارش جزئیات آزمایش، قسمتی از استانداردهای علمی را شامل می‌شود. در نهایت، دانشمند یا پژوهشگر، یافته‌های خود را منتشر می‌کند و سایر متخصصین به آن نتایج دسترسی پیدا خواهند نمود و فرصت نقد و بررسی آن‌را خواهند داشت.
به طور خلاصه، با انتشار شفاف اطلاعات، علاوه بر نقد و بررسی روش رسیدن به نتیجه، امکان تکرار آن آزمایش نیز برای همگان وجود دارد. رد کردن هر فرضیه، نظریه و… جزئی از تلاش‌های همیشگی جامعه علمی در کل دنیا است.
شبه علم چیست
اساسا شبه علم چیست و به چه چیزهایی گفته می‌شود؟ در جواب باید گفت؛ شبه علم (Pseudoscience) به عقاید، باورها و مسائلی گفته می‌شود که به دلیل ماهیت خاص آنها، به نادرستی به عنوان علم ارائه می‌شوند. اغلب این مسایل حتی ممکن است که با خرافه نیز اشتباه گرفته شود.
شبه علم، استفاده از گزاره‌های علمی، برای عنوان کردن مطلبی غیر علمی و غیر قابل آزمون است. به عنوان مثال عنوان می‌شود که خوردن گوشت گاو باعث بروز بیماری در فرد می‌شود که هیچگونه علائم خاصی در بدن نداشته و در نهایت موجب مرگ وی می‌شود. آیا روشی برای بررسی این ادعا و رد کردن آن وجود دارد؟ خیر! به طور خلاصه، هرگاه نتوانیم ادعایی را بررسی و نقد کنیم، این مساله قسمتی از شبه علم محسوب می‌شود.
خرافه چیست
تعریف خرافه به خودی خود، ناممکن به نظر می‌رسد، چراکه با این واژه، مفاهیم بعضا متضادی در ذهن شکل می‌گیرد. به طور خلاصه اما، هر چیز گنگ و بدون پشتوانه علمی که در باور عوام وجود داشته باشد و به نوعی تحت تاثیر عالمی غیر مادی باشد که اثر گذاری در عالم مادی دارد، خرافه می‌گویند. به عنوان مثال، شکستن آینه تا هفت سال موجب بدبختی می‌شود و یا برای جلوگیری از چشم زخم به تخته ضربه می‌زنیم.
بعضی از خرافات غیر قابل آزمون هستند و اثر بعضی خرافات نیز قابل سنجش نیست که در این صورت، جزئی از شبه علم به شمار می‌آیند. با فراگیر شدن بعضی خرافات در جامعه، برخی دانشمندان نسبت به بررسی صحت و سقم آنها، در صورت امکان، اقدام کرده‌اند که در مقالات آتی به آنها خواهیم پرداخت.
نکته:
- آیا هر چیز خرافاتی یا شبه علمی، لزوما غلط است؟ جواب، خیر است؛ هرچند که در دنیای امروز تا زمانی که یک گزاره به صورت علمی ثابت شده نباشد، چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد.
- اثبات برخی مسائل توسط علم، امکان پذیر نیست. این مسائل خواه در حیطه فلسفه باشد و قرار گیرند، هرگونه اظهار نظر علمی در مورد آنها باطل است.
همان طور که گفتیم، تعریف شبه علم را می‌توان به این شکل عنوان کرد؛ توجیه پدیده‌ها در حالتی که نقد پذیر نباشند. همان مثال خوردن گوشت گاو را در نظر بگیرید که باعث بروز نوعی بیماری خاصی در بدن شده که هیچ علائم خاصی نداشته و در نهایت موجب مرگ آدمیزاد می‌شود!
این گزاره از آنجایی که نه قابل رد هست و نه قابل قبول، در دسته شبه علم قرار می‌گیرد. هرچند که این تعریف، کامل و جامع نیست، اما با استفاده از همین موضوع، می‌توانید بین علم و شبه علم تفاوت قایل شوید.
اکنون به سراغ سوالاتی می‌رویم که ممکن است برای هر کسی پیش بیاید. به عنوان مثال، بعد از مرگ چی اتفاقی می‌افتد؟ روح چیست؟ یا حتی سوالاتی که کاربردی‌تر باشند. مثلا، آیا امکان کنترل اشیا با ذهن وجود دارد؟!
قبلا، به طور مطلق می‌توانستیم بگوییم که علم هیچ کاری به این گونه مسائل ندارد، اما حداقل در 70 سال گذشته، تحقیقاتی برای مطالعه این پدیده‌ها انجام شده است که متاسفانه یا روش‌های آن زیر سوال رفته و یا نتیجه‌ای از آنها گرفته نشده است. شبه علم دقیقا در چنین مسائلی با قدرت ورود پیدا می‌کند.
قبل از اینکه جلوتر برویم یک نکته را باید یادآوری کنیم. برای دانشمندان هم این سوالات مطرح هست و برای اینکه، بتوانند به این گونه سوالات بشر پاسخ دهند، شروع به ایجاد متد جدیدی کردند. مثلا، دکتر استیونسن، نزدیک به 40 سال در مورد شواهدی که به نوعی با تناسخ قابل توجیه باشد، پژوهش‌هایی را انجام داد.
دکتر استیونسن برای اثبات تناسخ، گزینه‌های متعددی را پیدا کرد، از جمله خانومی که به زبانی غیر از زبان مادریش حرف میزد، بدون اینکه آموزش دیده باشد، بچه‌ای که تمام اعضای یک خانواده دیگر را می‌شناخت، بدون اینکه عضوی از آن خانواده باشد و حتی اطلاعاتی از گذشته آن خانواده در اختیار داشت که تنها پدرِ فوت شده‌ی آن خانواده می‌توانست در جریان آن موضوع قرار داشته باشه؛ اما نتیجه کار استیونسن به دو دلیل مورد پذیرش جامعه علمی قرار نگرفت.
اول اینکه، استیونسن در تحقیقاتش یک سری اصول را رعایت نکرده بود. به عنوان مثال، این احتمال وجود داشت که آن کودک، از طریقی به اطلاعات مربوط به آن خانواده دست پیدا کرده باشد و دوم اینکه، با توجه به اهمیت نتیجه گیری او، باید اطلاعات خیلی خیلی بیشتر و قابل اتکائی را در این زمینه به دست می‌آورد.
این گونه شد که استیونسن، یه گاو صندوق رمزدار در محل کارش گذاشت و قرار شد تا اگر روزی دوباره زنده شده و در جسمی دیگر حلول کند، آن را باز کند. هنوز آن گاو صندوق به همان شکل در محل کارش قرار دارد.
فرا روانشناسی به طور خاص روی پدیده‌هایی کار می‌کند که مربوط به توانایی‌هایی از انسان می‌شود که چندان چیزی از آنها نمی‌شناسیم، اما همیشه در موردشان، بحث وجود داشته است. دانشگاه‌هایی نظیر، هاروارد، پرینستون، کمبریج و چندین دانشگاه دیگر در جهان، با کلی بودجه و امکانات، روی این مسائل کارهای پژوهشی انجام داده‌اند. خیلی از این تحقیقات، پس از گذشت چند دهه نرسیدن به جواب، از دور خارج شدند.
از جمله چیزهایی که در این دانشگاه‌ها مورد کندوکاو قرار گرفت، توانایی جا به جایی اشیا با قدرت ذهن، تله پاتی و … بود. چندباری، ادعاهایی مطرح شد. مثلا در زمینه تله پاتی، نتایج چند آزمایش منتشر شد که البته غیر قابل توجیه بودند، یعنی احتمال تصادفی بودن آن پدیده، بسیار بسیار پایین بود؛ هرچند هنگامی که دوباره با شرایط سخت‌تری آن آزمایشات تکرار شدند و نتیجه‌ای حاصل نشد.
در حال حاضر، هنوز هیچ دستاوردی از این پژوهش‌ها به دست نیامده است؛ اما برخی افراد که به نظریه توطئه باور دارند، معتقدند که نتایج به دست آمده از این پژوهش‌ها، مخفی مانده‌اند. نظریه پردازان توطئه در مهمترین بخشی که ورود کرده‌اند مربوط به موجودات فضایی یا فرازمینی‌ها است که درباره آن چیزهای بسیاری گفته می‌شود.
از طرف دیگر نظریه پردازان شبه علم بسیار در این زمینه قلم فرسایی کرده‌اند! حتی روش‌هایی برای ارتباط با عالم ارواح، پرواز روح از بدن، تله پاتی و چیزهایی از این قبیل موضوعات پیشنهاد دادند. جالب‌تر اینکه در بعضی مواقع که به تضاد می‌خورند، به شیوه کاملا بدوی، یقه یکدیگر را گرفته و به جدل می‌پرداختند. این نظریه‌ها در همه جای دنیا، طرفدارهای خاص خودش را دارد، ولی در همه جای دنیا، به یک شیوه با آن برخورد نمی‌شود!
جیمز رندی، شعبده باز آمریکایی، برای هرکسی که بتواند در شرایط قابل مشاهده و آزمون ثابت کند که قدرتی فراتر از انسان‌های عادی دارد (قدرتی ماورایی)، یک جایزه یک میلیون دلاری گذاشت! هرچند افراد بسیاری مدعی این قدرت‌ها بودند، اما در نزدیک به 50 سالی که از این چالش می‌گذرد، هیچکس نتوانست، این جایزه را برنده شود.
شبه علم را شاید بتوان موضوع پیچیده و گنگی در نظر گرفت. البته دلیل آن نیز واضح است؛ با اینکه در اغلب موارد هیچ اثبات علمی برای آن وجود ندارد، اما نمی‌توان بسیاری از آنها را به این راحتی رد کرد.
در قسمت اول این مقاله، گفتیم که علم و شبه علم چیست و تفاوت آنها را مورد بررسی قرار دادیم. در قسمت‌های بعدی به نقد و بررسی شبه علم هایی نظیر، شهادت آب، تاثیر موسیقی بر رشد گیاهان و… می‌پردازیم. با تکراتو همراه باشید.
