بدن نیاز به ویتامین‌ها و مواد معدنی مختلف بسیاری دارد که هم برای رشد و هم پیشگیری از بیماری‌ها حیاتی هستند. از این ویتامین‌ها و مواد معدنی اغلب به عنوان ریزمغذی یاد می‌شود. آن‌ها به طور طبیعی در بدن تولید نمی‌شوند، بنابراین باید آنها را از رژیم غذایی خود دریافت کنید.

کمبود مواد مغذی یا سوء تغذیه زمانی اتفاق می افتد که بدن مقدار لازم مواد مغذی را از مواد غذایی جذب یا دریافت نمی‌کند. کمبودها می‌توانند به طیف وسیعی از مشکلات سلامتی منجر شوند. این مشکلات می‌توانند شامل مشکلات هضم، اختلالات پوستی، رشد استخوانی ناقص یا بازماندگی از رشد و حتی زوال عقل باشند.
مقدار هر ماده مغذی که باید مصرف کنید بستگی به سن شما دارد. بسیاری از خوراکی‌هایی که از فروشگاه‌های مواد غذایی خریداری می‌کنید مانند غلات، نان و شیر، برای جلوگیری از سوء تغذیه با مواد مغذی مورد نیاز غنی شده‌اند. اما گاهی اوقات بدن شما قادر به جذب مواد مغذی خاصی نیست حتی اگر آنها را مصرف کنید. کمبود در هر یک از مواد مغذی مورد نیاز بدن شما امکان پذیر است. 

انواع موارد سوء تغذیه

کمبود آهن

یکی از شایعترین موارد سوء تغذیه در سراسر جهان، کمبود آهن است. کمبود آهن می‌تواند منجر به آنمی یا کم خونی شود. آنمی اختلال خونی است که باعث خستگی، ضعف و انواع مختلفی از علائم می‌شود.

آهن در خوراکی‌هایی همچون سبزیجات برگ دار سبز تیره، گوشت قرمز و زرده تخم مرغ یافت می‌شود. آهن به بدن شما کمک می‌کند تا گلبول قرمز تولید کند. هنگامی که دچار کمبود آهن هستید، بدن شما گلبول‌های قرمز کمتری تولید می‌کند. گلبول‌های قرمزی که بدن تولید می‌کند، کوچک‌تر و ضعیف‌تر از سلول‌های خونی سالم هستند. همچنین کمتر قادر به انتقال اکسیژن به بافت‌ها و اندام‌های شما هستند.

طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی (WHO)، بیش از ۳۰ درصد از جمعیت جهان دچار کم خونی هستند. بسیاری از این افراد به دلیل فقر آهن مبتلا به کم خونی شده‌اند.

در واقع، فقر آهن تنها کمبود تغذیه‌ای است که هم در کشورهای توسعه یافته و هم کشورهای در حال توسعه شایع است. کم خونی فقر آهن بسیاری از افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد که اکنون به عنوان یک بیماری همه گیر بهداشت عمومی شناخته شده است.

کمبود ویتامین A

ویتامین A گروهی از مواد مغذی مهم برای سلامت چشم و عملکرد و سلامت تولید مثل در مردان و زنان است. همچنین نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی بدن در برابر عفونت‌ها دارد.
به گفته سازمان جهانی بهداشت، کمبود ویتامین A عامل اصلی نابینایی قابل پیشگیری در کودکان است. میزان مرگ و میر در میان زنان بارداری که دچار کمبود ویتامین A هستند، نیز بالاتر است.

بتا کاروتن یک ماده مغذی است که به عنوان آنتی اکسیدان عمل می‌کند. این ماده در محصولات قرمز، نارنجی، زرد و سبز تیره یافت می‌شود. در صورت نیاز، بتا کاروتن می‌تواند به ویتامین A در بدن تبدیل شود.

برای نوزادان، بهترین منبع ویتامین A شیر مادر است. برای تمام افراد، مصرف مقدار زیادی از خوراکی‌های حاوی ویتامین A بالا حائز اهمیت است. این خوراکی‌ها شامل موارد زیر می‌باشند:

• شیر
• تخم مرغ
• سبزیجاتی با رنگ سبز، مانند کلم، کلم بروکلی و اسفناج
• سبزیجاتی با رنگ نارنجی مانند هویج، سیب زمینی شیرین و کدو تنبل
• میوه‌های قرمز مایل به زرد، مانند زردآلو، پاپایا، هلو و گوجه فرنگی

کمبود تیامین (ویتامین B-1)

یکی دیگر از کمبودهای تغذیه‌ای رایج کمبود تیامین است که به عنوان ویتامین B-1 نیز شناخته می‌شود. تیامین بخش مهمی از سیستم عصبی شما است. همچنین به بدن شما کمک می‌کند که کربوهیدرات را به عنوان بخشی از سوخت و ساز بدن به انرژی تبدیل کند.
کمبود تیامین می‌تواند منجر به موارد زیر شود:

• کاهش وزن
• خستگی
• گیجی
• از دست دادن حافظه کوتاه مدت

کمبود تیامین می‌تواند به آسیب عصبی و عضلانی نیز منجر شود و می‌تواند بر قلب تأثیر بگذارد.
کمبود تیامین بیشتر در افرادی دیده می‌شود که بیش از حد الکل مصرف می‌کنند. الکل باعث کاهش توانایی بدن برای جذب تیامین، ذخیره تیامین در کبد و تبدیل تیامین به شکل قابل استفاده می‌شود. کمبود تیامین علت شایع سندرم Wernicke-Korsako است. این سندرم نوعی زوال عقل است.

بسیاری از محصولات غلات صبحانه و حبوبات با تیامین غنی شده‌اند. سایر منابع خوب تیامین عبارتند از:

• تخم مرغ
• حبوبات
• آجیل
• دانه‌ ها
• جوانه گندم

کمبود نیاسین (ویتامین B-3)

نیاسین یکی دیگر از مواد معدنی است که به بدن کمک می‌کند که مواد غذایی را به انرژی تبدیل کند. نیاسین به عنوان ویتامین B-3 نیز شناخته می‌شود.
کمبود شدید نیاسین اغلب به عنوان پلاگر نامیده می‌شود. نیاسین در اکثر پروتئین‌های حیوانی و همچنین در بادام زمینی یافت می‌شود. در نتیجه، این وضعیت در کشورهای صنعتی یا در جوامع گوشتخوار، نادر است.
علائم پلاگر شامل اسهال، زوال عقل و اختلالات پوستی است. معمولاً می‌توانید آن را با رژیم غذایی متعادل و مکمل‌های ویتامین B-3 درمان کنید.

کمبود فولات (ویتامین B-9)

ویتامین B-9 به بدن کمک می‌کند که گلبول‌های قرمز و DNA تولید کند. این ویتامین اغلب به عنوان فولات شناخته می‌شود. فولات به رشد مغز و عملکرد سیستم عصبی نیز کمک می‌کند. اسید فولیک، فرم مصنوعی فولات موجود در مکمل‌ها یا غذاهای غنی شده است.

فولات برای رشد جنین بسیار مهم است. این ویتامین نقش مهمی در تشکیل مغز و نخاع در حال رشد جنین ایفا می‌کند. کمبود فولات می‌تواند منجر به نقص‌های جدی زایمان، مشکلات رشد و یا کم خونی شود.

شما می‌توانید فولات را در خوراکی‌های زیر پیدا کنید:

• لوبیا و عدس
• میوه‌های مرکبات
• سبزیجات سبز برگدار
• مارچوبه
• گوشت‌هایی نظیر گوشت مرغ
• صدف خوراکی
• محصولات غلات غنی شده
• غلات سبوس دار

در حالی که لوبیاها می‌توانند مقدار زیادی فولات داشته باشند، محتوای فولات در کنسرو لوبیا تقریباً نصف میزان لوبیا پخته شده و لوبیا خشک شده است.
بیشتر مردم به اندازه کافی فولات دریافت می‌کنند. اما زنان باردار و زنان در سنین باروری گاهی اوقات برای بارداری سالم فولات کافی مصرف نمی‌کنند. موسسه ملی بهداشت (NIH) توصیه می‌کند که زنان باردار یا زنانی که ممکن است باردار شوند به منظور کمک به پیشگیری از نقایص نوزاد، روزانه ۴۰۰ میکروگرم اسید فولیک یعنی بیش از مقدار فولاتی که از مواد غذایی به طور طبیعی دریافت می‌شود، مصرف کنند.
همچنین تحقیقات نشان می‌دهند که برخی افراد جهش‌های ژنتیکی دارند که از متالیزه شدن فولات یا تبدیل آن به فرمی که بدن بتواند استفاده کند، جلوگیری می‌کنند. در این موارد، در حالی که مصرف فولات ممکن است کافی باشد، مکمل فولات متیلین ممکن است برای جلوگیری از کمبود آن ضروری باشد.

کمبود کوبالامین (ویتامین B-12)

ویتامین B-12 نوعی ویتامین B است که مسئول کمک به بدن در ساخت سلول‌های خونی قرمز سالم می‌باشد. کمبود این ویتامین در میان افرادی با شرایط زیر شایع است:

• گیاه خوار هستند.
• جراحی معده انجام داده‌اند.
• بیش از ۶۰ سال دارند.
• مبتلا به دیابت هستند و متفورمین (گلوکوفاژ) مصرف می‌کنند.
• دارای سابقه طولانی استفاده از آنتی اسیدها می باشند.
• فاقد فاکتور طبیعی هستند.

فاکتور طبیعی یا ذاتی پروتئین حاملی است که توسط سلول‌های معده ترشح می‌شود. این پروتئین به ویتامین B-12 متصل می‌شود و آن را برای جذب به روده کوچک می‌برد. این روشی است که بدن را قادر به جذب و استفاده از ویتامین B12 می کند.
مصرف کافی کلسیم در وعده‌های غذایی برای فاکتور طبیعی به منظور کمک به جذب B12 در روده کوچک ضروری می‌باشد.
کمبود این ویتامین ممکن است باعث کم خونی پرنیسیوز شود. این نوع از کم خونی ناشی از کاهش توانایی جذب مؤثر B-12 است. کم خونی پرنیسیوز در افراد مبتلا به اختلالات خودایمنی و بیماری‌های گوارشی یا التهابی شایع‌تر است.

علائم کمبود ویتامین B-12 عبارتند از:

• خستگی و ضعف شدید
• سرگیجه
• تنگی نفس
• کاهش وزن
• حالت تهوع یا از دست دادن اشتها
• درد، قرمزی، یا تورم در زبان
• پوست رنگ پریده یا زرد رنگ

کمبود ویتامین B-12 که به مدت طولانی درمان نشده باقی بماند، ممکن است باعث آسیب برگشت ناپذیر به سیستم عصبی شود. علائم شدیدتر عبارتند از:

• دشواری در راه رفتن
• ضعف عضلانی
• تحریک پذیری
• زوال عقل
• افسردگی
• از دست دادن حافظه

پزشک شما می‌تواند دستور دهد انواع آزمایشات خون را برای بررسی کمبود ویتامین B-12 انجام دهید. آزمایشات خون موارد زیر را بررسی می‌کنند:

• سطح ویتامین B12
• اسید متیل مالونیک
• آنتی بادی‌های فاکتور طبیعی

درمان می‌تواند به طرق مختلف انجام شود از جمله:

• افزایش منابع ویتامین B-12 در رژیم غذایی
• مصرف مکمل‌های ویتامین B-12
• تزریق ویتامین B-12
• انتقال خون

ویتامین B-12 به طور معمول در گوشت قرمز و محصولات حیوانی یافت می‌شود. منابع گیاهی عبارتند از: شیرهای گیاهی غنی شده و مخمر مغذی.

کمبود ویتامین D

براساس دانشکده بهداشت عمومی هاروارد، حدود ۱ میلیارد نفر در سراسر جهان به اندازه کافی ویتامین D به مصرف نمی‌کنند. افرادی که دارای پوست‌های تیره‌تر هستند، در معرض خطر بالای کمبود ویتامین D قرار دارند. ویتامین D برای سلامت استخوان‌ها ضروری است. این ویتامین به بدن کمک می‌کند تا سطوح مناسب کلسیم را برای تنظیم رشد دندان‌ها و استخوان‌ها حفظ کند. کمبود این ماده مغذی می‌تواند منجر به رشد کم یا عدم رشد استخوان شود. پوکی استخوان، ناشی از کمبود کلسیم و ویتامین D، می‌تواند منجر به استخوان‌های اسفنجی و شکننده شود که بسیار راحت می‌شکنند.
ویتامین D تنها در بعضی از خوراکی‌ها به طور طبیعی یافت می‌شود. خوراکی‌های حاوی ویتامین D شامل موارد زیر می‌شوند:

• روغن‌های جگر ماهی
• ماهی چرب
• قارچ
• زرده تخم مرغ
• جگر

بسیاری از محصولات لبنی و شیرهای گیاهی با ویتامین D غنی شده‌اند. بهترین منبع ویتامین D نور خورشید است. بر طبق موسسه بهداشت عمومی، برخی تحقیقات نشان می‌دهند که ۵ تا ۳۰ دقیقه قرار گرفتن در معرض نور خورشید در وسط روز دوبار در هفته بر روی صورت، سینه، گردن یا پشت می‌تواند به اندازه کافی ویتامین D شما را تأمین کند. اگر چه استفاده از کرم‌های ضدآفتاب توصیه می‌شود، اما کرم‌های ضد آفتاب از جذب ویتامین D نور خورشید از طریق پوست جلوگیری می‌کند. قبل از استفاده از کرم ضد آفتاب برای جذب ویتامین D بهینه چند دقیقه در مقابل آفتاب قرار گیرید.

کمبود کلسیم

کلسیم به بدن شما کمک می‌کند که استخوان‌ها و دندان‌های قوی داشته باشید. همچنین به قلب، اعصاب و عضلات کمک می‌کند تا عملکرد خوبی داشته باشند.

کمبود کلسیم در اغلب موارد فوراً علائم را نشان نمی‌دهد، اما در طول زمان می‌تواند به مشکلات جدی سلامتی منجر شود. اگر به اندازه کافی کلسیم مصرف نکنید، بدن شما ممکن است از کلسیم موجود در استخوان‌ها استفاده کند. این امر منجر به از دست دادن تراکم استخوانی می‌شود.

در حالی که بعضی از کارشناسان معتقدند که کمبود کلسیم ممکن است به توده استخوانی پایین و ضعیف شدن استخوان‌ها ناشی از پوکی استخوان مربوط شود، این موضوع جای بحث بسیار دارد. بر طبق سازمان جهانی بهداشت، شواهد از اهمیت کلسیم با ویتامین D برای سلامت استخوان در جمعیت‌های مسن‌تر حمایت می‌کنند. شواهد برای جمعیت‌های جوان‌تر ضعیف‌تر هستند.
همچنین پژوهش‌های جمعیتی سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهند که کشورهایی با مصرف کمتر کلسیم میزان بالایی بیماری‌های استخوانی ندارند. اما کشورهایی که میزان مصرف کلسیم بالاتر دارند، میزان بالای شکستگی‌های ران را دارا هستند. در این کشورها، مانند امریکا، مصرف زیاد پروتئین و عدم ورزش کردن می‌تواند در وضعیت ضعیف کلسیم و سلامت استخوان نقش داشته باشند.
کمبود کلسیم می‌تواند منجر به تشنج و ریتم‌های غیر طبیعی قلب شود. این مشکلات حتی می‌توانند تهدید کننده زندگی باشند. زنان بعد از یائسگی به علت تغییر هورمون‌ها، از دست دادن تراکم استخوانی بیشتری را تجربه می‌کنند و در جذب کلسیم، مشکلات بیشتری دارند. بهترین منابع کلسیم عبارتند از:

• محصولات لبنی مانند شیر، ماست و پنیر
• توفو (غذایی که از دانه سویا تهیه می‌شود)
• ماهی‌های کوچک با استخوان

سبزیجاتی مانند کلم پیچ و کلم بروکلی نیز کلسیم دارند. بسیاری از غلات و حبوبات با کلسیم غنی شده‌اند.

چه عواملی باعث سوء تغذیه می‌شوند؟

علل اصلی سوء تعذیه شامل رژیم غذایی ضعیف که فاقد مواد مغذی ضروری است، بیماری یا داروهایی که جذب مواد مغذی را تحت تأثیر قرار می‌دهند، می‌باشند. بدن قادر است بعضی مواد مغذی را ذخیره کند، بنابراین تا زمانی که بدن برای مدت زمانی طولانی بدون مواد مغذی نماند، سوء تغذیه نمی‌تواند ایجاد شود.
شماری از بیماری‌ها و شرایط می‌توانند منجر به فقر آهن شوند. این موارد عبارتند از:

• سرطان کولون
• عدم تعادل باکتری‌های روده
• بیماری کرون
• بیماری سلیاک

بارداری نیز در صورتی که بدن آهن به جنین منتقل کند، می‌تواند موجب کمبود آهن در بدن، شود.
پژوهشگران ارتباطی بین عمل جراحی چاقی که باعث کاهش حجم معده برای رسیدن به کاهش وزن می‌شود و سوء تغذیه پیدا کرده‌اند.
افرادی که کاندید عمل جراحی چاقی هستند، ممکن است از قبل به دلیل داشتن رژیم غذایی نامناسب، مواد مغذی کمتری داشته باشند. قبل و بعد از جراحی، برای تنظیم یک برنامه تغذیه‌ای کامل، با پزشک و متخصص تغذیه صحبت کنید.

علائم سوء تغذیه چه هستند؟

علائم سوء تغذیه بستگی به فقدان ماده مغذی مشخص دارد. با این حال، شماری از علائم عمومی را ممکن است تجربه کنید. این علائم می‌توانند شامل موارد زیر باشند:

• پوست رنگ پریده
• خستگی
• ضعف
• مشکل تنفسی
• هوس‌های غذایی غیر معمول
• ریزش مو
• دوره‌های سرگیجه
• یبوست
• خواب آلودگی
• تپش قلب
• احساس ضعف یا خستگی
• افسردگی
• سوزش و بی حسی مفاصل
• مشکلات قاعدگی، مانند تأخیر در دوره‌های قاعدگی یا دوره‌های قاعدگی بسیار سنگین
• تمرکز ضعیف

ممکن است تمام این علائم یا فقط گروهی از آنها را تجربه کنید.

در طول زمان، اکثر افراد با علائم سازگار می‌شوند. این مسئله می‌تواند موجب شود وضعیت بدون تشخیص بماند. اگر دوره‌های طولانی مدت خستگی، ضعف یا تمرکز ضعیف را تجربه می‌کنید، با پزشک خود مشورت کنید. این علائم می‌توانند نشانه‌ای از شروع یک کمبود جدی باشند.

سوء تغذیه چطور تشخیص داده می‌شود؟

در صورتی که پزشک به سوء تغذیه مشکوک باشد، در مورد رژیم غذایی و عادات غذایی شما سوالاتی خواهد پرسید. پزشک در مورد علائمی که تجربه می‌کنید می‌پرسد. اگر دوره‌ای یبوست یا اسهال را تجربه کرده‌اید، یا اگر خون در مدفوع شما وجود داشته است حتماً به پزشک اطلاع دهید.
سوء تغذیه ممکن است در آزمایشات معمولی خون، از جمله شمارش کامل سلول‌های خونی (CBC)، نیز تشخیص داده شود. در اغلب موارد پزشکان کم خونی را با همین روش شناسایی می‌کنند.

سوء تغذیه چطور درمان می‌شود؟

درمان سوء تغذیه بستگی به نوع و شدت کمبود دارد. پزشکتان متوجه خواهد شد که چقدر کمبود شدید است و مشکلات طولانی مدت ناشی از کمبود مواد مغذی چه هستند.
پزشک قبل از تصمیم گیری در مورد طرح درمان، ممکن است آزمایشات بیشتری برای بررسی اینکه آیا آسیب دیگری وجود دارد یا خیر، انجام دهد. علائم معمولاً هنگامی که رژیم غذایی صحیح دنبال شود یا مکمل‌های مواد مغذی به برنامه غذایی افزوده شوند، از بین می‌روند.

تغییرات غذایی

پزشک در موارد کمبود جزئی ممکن است توصیه کند عادات غذایی خود را تغییر دهید. به عنوان مثال، افراد مبتلا به کم خونی فقر آهن باید گوشت، تخم مرغ، گوشت طیور، سبزیجات و حبوبات بیشتری در رژیم غذایی خود داشته باشند. اگر اختلال شما شدیدتر باشد، پزشک ممکن است شما را به متخصص تغذیه ارجاع دهد. متخصص تغذیه ممکن است توصیه کند به مدت چند هفته برنامه غذایی خود را در دفترچه‌ای یادداشت کنید. هنگامی که مجدداً به متخصص تغذیه مراجعه می‌کنید، دفترچه شما را بررسی خواهد کرد و هر تغییری را که باید انجام دهید شناسایی می‌کند.
معمولاً، به طور منظم باید به متخصص تغذیه مراجعه کنید. در نهایت ممکن است یک آزمایش خون برای تأیید اینکه دیگر دچار کمبود و سوء تغذیه نیستید، انجام شود.

مکمل‌ها

دستورالعمل‌های تغذیه‌ای رسمی توصیه می‌کنند که بیشتر مواد مغذی خود را از مواد غذایی دریافت کنید. در بعضی موارد ممکن است نیاز به مکمل یا مولتی ویتامین داشته باشید. ممکن است ضروری باشد که مکمل اضافی برای کمک به بدن خود برای جذب مکمل‌ها، مانند مصرف کلسیم و ویتامین D با یکدیگر، مصرف کنید.
دفعات مصرف و دوز مکمل بستگی به شدت کمبود مواد مغذی دارد. پزشک یا متخصص تغذیه می‌تواند شدت کمبود را تعیین کند. قبل از مصرف مکمل‌های غذایی، به پزشک خود مراجعه کنید.

تغذیه وریدی

در موارد بسیار شدید، مانند مواردی که کمبود مواد مغذی به داروهای خوراکی و یا ویتامین‌ها پاسخ نمی‌دهد، ممکن است ضروری باشد که مواد مغذی را به صورت تزریقی، یا از طریق رگ‌ها یا عضلات دریافت کنید. این کار می‌تواند خطر عوارض جانبی را در پی داشته باشد. این روش معمولاً در بیمارستان انجام می‌شود.
برای مثال تزریق آهن ممکن است باعث ایجاد عوراض جانبی از قبیل موارد زیر شود:

• لرز
• کمر درد
• سرگیجه
• تب
• درد عضلانی
• غش کردن

در موارد نادر، حتی می‌تواند باعث واکنش شدید آلرژیک شود.
زمانی که تحت درمان قرار می‌گیرد، پزشک شما می‌تواند برای اطمینان از موفقیت درمان آزمایش خون مکرر انجام دهد. ممکن است نیاز باشد تا زمانی که سوء تغذیه برطرف شود در بیمارستان بمانید.

آیا سوء تغذیه سبب بروز مشکلات طولانی مدت خواهد شد؟

اکثر مشکلات ناشی از سوء تغذیه زمانی که دیگر کمبودی نداشته باشید، متوقف می‌شوند. اما در برخی موارد ممکن است آسیب پایداری داشته باشید. این مسئله معمولاً زمانی اتفاق می افتد که کمبود شدید و طولانی مدتی وجود داشته باشد. به عنوان مثال، کمبود طولانی مدت تیامین می‌تواند با عدم رشد و یا افسردگی همراه باشد. سوء تغذیه در کودکان می‌تواند جدی باشد و به پیامدهای منفی پایداری منتهی شود.
اگر علائمی را تجربه می‌کنید و نگران هستید که مقدار کافی مواد مغذی به دست نمی‌آورید، با پزشک خود صحبت کنید. پزشکان می‌توانند در مورد رژیم غذایی با شما صحبت کنند و به شما کمک کنند که متوجه شوید آیا باید تغییراتی در رژیم غذایی خود شروع کنید یا مصرف مکمل‌ها را آغاز کنید یا خیر.