غذا یا مکمل های دارویی

دکتر سیدضیاءالدین مظهری

عضو هیات علمی و مدیر گروه تغذیه دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات

مدت مدیدی است، انواع و اقسام قرص هایی به نام های متعدد از قبیل قرص ویتامین C جوشان، بتا کاروتن (Beta-carotene) ویتامین E، سلنیوم (Selenium)، آب انار تغلیظ شده، عصاره چای سبز، پوست درخت کاج و تخم دانه انگور در داروخانه ها و دراگ استورها به فروش می رسد باوجود نام های متعدد، همه آنها را به عنوان یک آنتی اکسیدان (Antioxidant) معرفی می کنند. چنین وانمود شده که ما می توانیم هر اندازه که می خواهیم از این قرص ها استفاده کرده و بر این باور هستیم که همه آنها برای سلامت بسیار موثر و بهترین عامل پیشگیری از امراض متعدد است. آیا واقعا می توان این حرف ها را باور کرد به احتمال زیاد، واقعیت پیچیده تر و به آسانی قابل درک همگان نیست. در بهترین حالت، آنتی اکسیدان های سنتتیک (ترکیبی) که به عنوان مکمل های غذایی به فروش می رسند، به ندرت مفید واقع شده و تقریبا در بیشتر حالاتم کوچک ترین تاثیری در بهبود و یا پیشگیری از امراض را ندارند.

درست برخلاف انتظار ما، مصرف بی رویه و نابه جای چنین قرص هایی به جای پیشگیری از به وجود آمدن بیماری ها، گاهی سبب ایجاد امراض و مسایل غیرقابل تصور می شوند.راستی چه عامل و یا عواملی موجب شده اند که ما چنین قدرت معجزه آسایی را برای آنتی اکسیدان ها قایل شویم

برای درک این مطلب باید به سال های 1980 برگردیم. در آن زمان، پژوهشگران به این نتیجه رسیده بودند که رادیکال های آزاد در بروز و ایجاد امراض متعددی مانند ناراحتی های قلبی و گرفتگی عروق، مرض قند، پارکینسون، آلزایمر، کاتاراکت، سرطان ها یا آرتریت دخالت دارند.

ماهیت و نقش رادیکال های آزاد

رادیکال های آزاد ترکیبات شیمیایی ناپایداری هستند که برای تثبیت خود احتیاج دارند با مولکول های دیگری مانند قندها، پروتئین ها، چربی ها و DNA بیامیزند که این امر سبب اکسیداسیون و تخریب این مولکول ها می شود (از دید بیولوژیکی می توان گفت سبب زنگ زدگی سایر مولکول های می شوند). بدیهی است که ادامه این روند، آزاد شدن رادیکال های جدیدی را به دنبال خواهد داشت که به نوبه خود به سایر مولکول ها حمله کرده و یک عکس العمل زنجیره ای مخرب را به وجود خواهند آورد. این رادیکال ها می توانند به رگ های خونی و بافت عصبی وارد کرده و در صورت آسیب رسانیدن به DNA موجب بروز تومورها و ایجاد بافت های سرطانی بشوند.

رادیکال های آزاد و دیگر فرم های راکتیواکسیژن (FRO) حال فرآورده های جنبی تنفس بوده و به عبارت دیگر غیرقابل جداسازی از زیست هستند.        

تقریبا یک درصد از اکسیژنی که ما تنفس می کنیم، به FRO تبدیل می شود . بیولوژیست ها تخمین می زنند که بدن انسان در مدت یک سال حدد 7/1 کیلوگرم FRO به وجود می آورد. همین طور باید در نظر داشت که اوزون، دود سیگار، مواد آلوده کننده اتمسفر (هوای زیست)، اشعه ایکس، میکروب های عفونی، ویروس ها، مواد صنعتی و شیمیایی متعدد و همین طور تمرینات بدنی سنگین همه سبب تولید رادیکال های آزاد در بدن می شوند.

اگر چه دانشمندان از مدت ها پیش آگاه بودند که افراد دارای رژیم غذایی غنی از میوه ها و سبزی ها کمتر از دیگران به امراض ناشی از رادیکال های آزاد مبتلا می شوند، لیکن فقط در حوالی سال های 1980 بود که علت واقعی این تفاوت مشخص شد.

Barry Hallwell یکی از اولین پژوهشگرانی که رابطه رادیکال های آزاد و بیماری زایی آنها را مطالعه می کرد، چنین نتیجه گیری کرده که چون آنتی اکسیدان ها نوعی دفاع موثر در برابر صدمات رادیکال های آزاد محسوب می شوند، پس مصرف آنها به عنوان مکمل غذایی و یا افزودن آنها در مواد غذایی غنی شده می تواند به طور طبیعی مانع آثار اکسیداسیون در ارگانیسم شده و در پیشگیری از بروز امراض گوناگون و کند کردن روند پیری هم موثر واقع شود.

فرضیه فوق به زودی موجب ایجاد بازار بزرگی از فروش این محصولات شد، به طوری که انستیتوهای سلامت گوناگون در آمریکا گزارش می دهند که بیش از نصف افراد بالغ در این کشور روزانه از مکمل های غذایی و مواد غذایی غنی شده استفاده می کنند.

از جمله آنتی اکسیدان های معروف و پرمصرف می توان به ویتامین E، ویتامین C دو نوع ماده دیگر فیتوشیمیک (phytochimique) به نام لیفنول ها (Lyphenol) و فلاونوئید (flavonoide) و بالاخره کاروتنوئیدها (carotenoides) مانند بتاکاروتن و لیکوپن اشاره کرد.

از سال های 1980 به بعد، دانشمندان به آ زمایش های کلینیک متعددی دست زدند که دو هدف را در برداشت. در درجه اول، ایجاد یک استاندارد علمی از نظر پزشکی و در درجه دوم، مطالعه عمیق و اثبات تاثیرات واقعی آنتی اکسیدان ها.

به دنبال آزمایش ها و مطالعات فوق امید و شوق قبلی به آرامی جای خود را به یک نوع ناامیدی داد. در حقیقت پس از چند سال پژوهش دانشمندان به این نتیجه رسیدند که اگر چه این مکمل های غذایی در محیط آزمایشگاهی می توانند رادیکال های آزاد را خنثی کنند، لیکن در داخل ارگانیسم از چنان قدرتی برخوردار نبوده و تقریبا غیرموثر می باشند.

بتاکاروتن اولین آنتی اکسیدانی بود که اثربخشی آن مورد بحث قرار گرفت. برای ثابت کردن تاثیر این ماده در جلوگیری از بروز سرطان، انستیتوی سرطان آمریکا مجموعه ای از آزمایش های متعدد به شرح زیر به عمل آورد.

در سال 1994 این انستیتو اولین دوره پژوهش های خود را با تحت مطالعه قرار دادن 18 هزار نفر که به علت اعتیاد به سیگار و یا تماس با پنبه نسوز در محیط کار، بیشتر احتمال بروز سرطان در آنها وجود داشت، شروع کرد. در مدت زمان انجام این پژوهش، به 50 درصد از افراد گروه مطالعه قرص های بتاکاروتن و ویتامین A به عنوان مکمل غذایی و به گروه دوم (50 درصد دیگر) فقط دارونما (placebo) داده شد. پس از 21 ماه که مطالعه و بررسی، پژوهشگران با تعجب دریافتند که درصد بروز سرطان در گروه اول حدود 28 درصد بیشتر و به همین ترتیب درصد افرادی که در نتیجه بروز سرطان فوت کرده بودند، حدود 17 درصد افزایش یافته بود.

نتایج فوق شکو بزرگی برای پژوهشگران را به دنبال داشت و باور کردنی نبود که مصرف آنتی اکسیدان ها نه تنها نتیجه مثبتی به بار نمی آورد بلکه می تواند برای سلامت خطرناک هم باشد.

بررسی های کلینیکی بعدی نیز نتایج فوق را تایید و بالاخره در سال 2006 یک گروه از متخصصان چنین نتیجه گیری کردند که نه تنها هیچ گونه دلیل عملی مبنی بر مفید بودن مصرف بتاکاروتن وجود ندارد بلکه بعضی افراد به ویژه افراد معتاد به دخانیات باید از مصرف آنتی اکسیدان ها به طور جدی خودداری کنند.

در سال های 1990 نیز چند آزمایش مبنی بر مصرف ویتامین E که یکی از آنتی اکسیدان ها معروف و پرمصرف می باشد انجام گرفت. در آن زمان، دو پژوهش بسیار وسیع به عمل آمده از سوی پژوهشگران دانشگاه هاروارد نشان می داد که مصرف آنتی اکسیدان ها خطرات امراض قلب و عروق (cardio) vascular را کاهش می دهد.

در زمان انجام پژوهش اول، پژوهشگران حدود 87245 نفر را به مدت هشت سال تحت نظر قرار دادند. نتایج این بررسی نشان داد، افرادی که رژیم غذایی آنها حاوی ویتامین E زیاد است، حدود 41 درصد کمتر در معرض خطر امراض ناشی از قلب و عروق قرار دارند.

در پژوهش دوم هم که با شرکت 39910 نفر که در مشاغل پزشکی و پیراپزشکی (مانند دکتر، پرستار و ...) مشغول به کار و فعالیت بودند انجام گرفت، باز نتایج حاصله مشابه پژوهش های گروه اول بود.

علاوه بر در دست داشتن نتایج فوق، دانشمندان می دانستند که یکی از دلایل اصلی امراض قلبی و عروق اکسیداسیون LDL در خون است. با در نظر گرفتن اینکه اضافه کردن ویتامین E در نمونه های متعدد خون در تست های آزمایشگاهی LDLها را در مقابل رادیکال های آزاد را مقاوم تر می کرد، این سوال را پیش آورده بود که آیا این امر می تواند عاملی حفاظتی در افراد مبتلا به افزایش کلسترول و LDL نیز تلقی بشود

در زمان انجام این بررسی ها استدلال فوق توانست از دید پژوهشگران قابل قبول واقع شود. همین طرز فکر و استدلال موجب شد که یک باره بازار فروش مکمل های غذایی از جمله ویتامین E به سرعت رونق زیادی پیدا کند، در حالی که پیش از سال های 1990 تعداد کمی از آمریکایی ها مکمل های غذایی از نوع ویتامین E مصرف می کردند. به دنبال پخش اطلاعات مذکور تا اواخر سال های 1990 بیش از 23 میلیون آمریکایی در سنین گوناگون شروع به مصرف انواع و اقسام قرص هایی به عنوان مکمل غذایی نمودند.

چندی بعد پژوهش های دیگری نیز از سوی دانشکده کمبریج برای بررسی نقش و اثر پیشگیری کننده آنتی اکسیدان ها از امراض قلبی و عروقی انجام گرفت و چنین نتیجه گیری شد که ویتامین E می تواند خطر بروز سکته های قلبی خفیف را تا 77 درصد کاهش دهد.

اما انجام پژوهش های دیگر این بار، نتایج ناامیدکننده تری را به دنبال داشت و چنین استنباط شده بود که برخلاف آنچه تاکنون تصور می شده، ویتامین E هیچ گونه نقش مثبتی را در پیشگیری از امراض قلبی بازی نمی کند.

حتی در یکی از پژوهش ها به این نتیجه دست یافته بودند که در مواردی مصرف ویتامین E می تواند خطرات امراض قلبی را افزایش دهد

از یک ناامیدی به ناامیدی دیگر

به منظور بررسی های بیشتر و تعیین عملکرد دقیق ویتامین E، پژوهش های دیگری در آزمایشگاه های متعدد انجام گرفت تا نقش درمانی ویتامین E از زوایای گوناگون تحت مطالعه قرار گیرد.

در پایان چند برنامه پژوهشی، متخصصان بالاخره مجبور شدند قبول کنند که ویتامین E برعکس اعتقادات قبلی آنها هیچ گونه تاثیری در پیشگیری از سرطان و آلزایمر نداشته و همچنین آنها نتوانستند ثابت نمایند که ویتامین E در داخل اورگانیسم هم از اکسیداسیون LDL جلوگیری می کند.

Angelo azzi بیوشیمیست دانشکده ای در ایالت ماساچوست تشریح می کند که حداقل حدود هشت فرم گوناگون ویتامین E وجود دارد. اگر چه در تست های آزمایشگاهی هر یک از این هشت فرم ویتامین E رل آنتی اکسیدانی را بازی می کنند، لیکن تنها یکی از آنها به نام آلفا توکوفرول (Alpha tocopherol) توسط بدن انسان در جنگ مقابل رادیکال های آزاد مورد استفاده قرار می گیرد و این نوع به خصوص فقط و فقط در یک پروتئین ویژه در خون و جگر موجود است و این در حالی است که سایر انواع ویتامین Eها به طور طبیعی از بدن دفع می شوند.

بدیهی است که بدن انسان نمی تواند به خودی خود و به طور اتوماتیک در مواد غذایی که ما مصرف می کنیم، آنتی اکسیدان های مورد نیاز خود را جستجو کند. در حقیقت در طبیعت صدها انواع متعدد آنتی اکسیدان وجود دارد که بعضی از آنها به نهایت موثرتر از ویتامین E هستند، لیکن ارگانیسم انسان به دلایلی که تاکنون دانشمندان موفق به درک آن نشده اند، نمی تواند از وجود آنها استفاده کند. اگر چه ویتامین E یک ماده مغذی ضروری است که کمبود آن موجب به وجود آمدن اغتشاشاتی در بدن می شود لیکن اکنون روشن شده که این ماده نقش آنتی اکسیدان را در ارگانیسم بازی نمی کند.

درباره ویتامین C چه می توان گفت در ابتدا این امر برای دانشمندان مشخص است که ویتامین C اثری روی رادیکال های آزاد ندارد. اگر نتایج یک پژوهش وسیع دیگر را که از سوی دانشمندان آمریکایی درباره سلامت زنان انجام گرفته است، در نظر بگیریم، چنین می توان استنباط کرد که مکمل غذایی ویتامین C می تواند سبب افزایش بیماری آترواسکلروز (Athero sclerosis) در بعضی از افراد مبتلا به مرض قند باشد. اگر چه پلی فنول (polyphenol) نیز در تست های آزمایشگاهی مانند آنتی اکسیدان عمل می کنند اما در حال حاضر قادر به گفتن این نکته نیستیم که این ماده چه مدتی در خون باقی می ماند. البته این را می دانیم که مقدار قابل توجهی از رسوراترول ها (Resveratrols) که یک نوع پلی فنول موجود در شراب قرمز است، به طور سریعی از ارگانیسم دفع می شود.

عنصر پنهان

بیش از پیش روشن است که مکمل های ویتامین نمی توانند جایگزین یک رژیم غذایی حاوی مقادیر کافی میوه جات و سبزی ها شوند. به نظر دکتر Paul Coates، متخصص آمریکایی مکمل های غذایی، دلیلی در دست نیست که فلان یا فلان ماده مغذی که به طور طبیعی در یک غذای به خصوص موجود است، بتواند به صورت مصنوعی (مانند قرص) نیز همان تاثیر را دارا باشد. اگر در حال حاضر بتوان گفت افرادی که دارای یک رژیم غذایی حاوی مقدار زیادی ویتامین C، ویتامین E، پلی فنول و کاروتنوییدها هستند، کمتر در معرض امراض قلبی و عروقی، مرض قند و سرطان قرار می گیرند، احتمالا علاوه بر رژیم غذایی فوق، روش زندگی سالم تری نیز در پیش دارند.

به عبارت دیگر، در حال حاضر هیچ گونه دلیل و استدلال علمی روشن و واضحی را در دست نداریم.

 پارادوکس

دکتر باری هالیول (Barry Hallwell) چنین فکر می کند که دلیل اینکه ویتامین ها و کاروتنوئیدها و بالاخره پلی فنول های موجود در میوه ها و سبزی ها قادر به خنثی سازی رادیکال های آزاد هستند، این است که این مواد به طور محکم در تارهای میوه ها و سبزی ها ثابت شده اند و در نتیجه زمان بیشتری در معده و روده بزرگ باقی مانده و می توانند با FROها که به طور مداوم به وسیله سیستم هاضمه به وجود می آیند وارد جنگ بشوند. در مقابل و با مقایسه با آنها مکمل های تغذیه ای که به صورت مصنوعی و مانند قرص مصرف می شوند، به سرعت هضم شده و پیش از اینکه اثری بر جای بگذارند به وسیله ارگانیسم دفع می شوند. جالب است که با وجود نتایج فوق اندرو شو (Andrew shau)، عضو یک سازمان آمریکایی که نماینده تولید کننده مکمل های غذایی است، می پرسد آیا واقعا لزومی دارد که این مکمل های آنتی اکسیدانی مانند داروهای درمانی تحت آزمایش های متعدد قرار گیرند از دید او، پژوهشگران راه نادرستی می روند چرا که نمی توان یک مکمل غذایی را خارج از محیط زیست تحت بررسی قرار داد. به نظر او، آنتی اکسیدان ها در یک شیشه و محیط بسته عمل نمی کنند بلکه در اثر عمل و عکس العمل با انواع مواد گوناگون در ارگانیسم مورد استفاده قرار می گیرند. پژوهشگران عقیده دارند که تعیین و بررسی نقش و عمل آنتی اکسیدان ها بسیار پیچیده تر از آن است که به راحتی قابل تشریح باشد. به عنوان مثال، می دانیم چای و به خصوص چای سبز و قهوه هر کدام سرچشمه آنتی اکسیدان ها هستند. در عین حال، دکتر هالیول کشف کرده است که هر سه نوشیدنی فوق الذکر همچنین پر از FRO هستند. از کشف این حقیقت چه نتیجه ای می توان گرفت

مالکوم جاکسون (Malcom Jackson)، بیولوژیست انگلیسی عقیده دارد که در حال حاضر با توجه به نتایج پژوهش های قبلی، بار دیگر باید عمل رادیکال های آزاد مورد سوال قرار گیرد. بدیهی است که مصرف مقدار قابل قبول این آنتی اکسیدان ها سبب تهییج سلول های بدن برای دفاع از خود می شود و در نتیجه، اثر مثبتی روی سلامت جسمی ما باقی می گذارند. آنزیم هایی مانند کاتالاز (Catalase) و سوپراکسیددیسموتاز (Superoxid dismutase) که به طور طبیعی در سلول های بدن موجود هستند، کشنده های واقعی رادیکال های آزاد محسوب می شوند. پس سلول های بدن به خودی خود نیز قدرت از بین بردن FRO را دارند. در خاتمه می توان چنین نتیجه گرفت که آنتی اکسیدان های طبیعی مواد غذایی به این علت موثر هستند که خود نیز مقداری رادیکال آزاد را به وجود می آورند. اگر چنین استدلالی را ادامه بدهیم، به این نتیجه خواهیم رسید که مکمل های غذایی به احتمال زیاد بیشتر از آنچه لازم باشد حاوی آنتی اکسیدان هستند، که به نوبه خود تعداد بیش از انتظار یا لازم رادیکال های آزاد را به وجود می آورند. در حال حاضر، با توجه به نتایج متفاوت و متناقض بهتر آن است که به مقدار کافی از مواد غذایی و منابع طبیعی و غنی از آنتی اکسیدان ها مانند چای، میوه ها و سبزی ها و انگور قرمز و آب انگور به مقدار متعادلی مصرف کرده و در مقابل، از مصرف مکمل های غذایی و یا مواد غنی شده به طور مصنوعی خودداری کنیم.