دقیقاً مشخص نیست مبدا شطرنج چیست، از کجا آمده و توسط چه کسی اختراع شده، از کدامین شهر و دیار شروع شده، آیا در یک برهه و زمان خاص پدید آمده، و همراه گذر زمان پیشرفت کرد است؟. این پرسشها و خیلی سوال های دیگر ذهن بسیاری افراد و مورخان برجسته شطرنج را مشغول کرده است. بیشترین دست نوشته های قبول شده، حاکی از آن است، که شطرنج در ۶۰۰ م، در هند ظاهر شده است، و بسرعت در پارس شایع شد، در حدود ۸۰۰ م، در فرهنگ عرب جا گرفت. اما اینجا موضوع مهم اینست، که هند منظور استان هند ایران است، نه کشور هندوستان،در کشور هندوستان و ادبیات آنجا زودتر از هزاره دوم میلادی هیچ اثر از شطرنج وجود ندارد.
شطرنج از هند ایران
عکس های مهره های شطرنج ۹۰۰ ساله ایرانی
عکس های مهره های شطرنج ۹۰۰ ساله ایرانی، که در نیشابور کشف شده است، یکی از قدیمی ترین و کامل ترین مجموعه شطرنج جهان می باشد، که در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود.
عکس وسایل بازی تخته ۵هزار ساله، که در جیرفت ایران کشف شده است
ایرانیان مانند بسیاری از موضوعات تاریخی دیگر، تاریخ بازی شطرنج را به خارجی واگذار کرده اند، و براحتی اغفال ترفند های دروغ های تاریخ شده اند، و می گویند که از هندوستان بوده است،درصورتیکه آنچه که از هند یا اند در تاریخ ایران باستان نوشته اند، بخشی از خوزستان ایران بوده است، که امروزه به نام های اندیمشک و هندیجان گفته می شود. بازی شطرنج و تخته نرد در ادامه بازی های تمدن کهن جی است.
تخته نرد و تاس و مهره که از جیرفت کشف شده است، می رساند که بازیهای فکری این دست، چند هزار سال قدیمی تر از آنچه که گفته اند سابقه تاریخی دارد. کشور هندوستان و پاکستان که چند دهه بعد از حمله پیکانی نادر شاه یکپارچه شد، و در دست انگلستان قرار گرفت، چندین سرزمین با نام های گوناگون بود، که امروز در نام استان های آن کشورها وجود دارند، و هند گفت نمی شد، آنچه که از هند در گذشته های تاریخی گفته اند، فقط منظور بخشی از استان خوزستان ایران بوده است نه کشور هندوستان کنونی.
ــ جوانان عزیز ایران، اغفال ترفند های تاریخ نویسی دشمنان تاریخی ایران نشوید، آنها با زرنگی دارند همه تاریخ ایران را می ربایند، از تاریخ خود و اجداد و کشور تان دفاع نمایید.
ــ شطرنج = شط = شت = چوب، تخته + رنج = رنگ = تخته رنگ شده.
ــ شط = شت = چوب، درخت.
ــ رشت = ر + شت = دارای درخت.
ــ شطرنج = شترنگ = تخته رنگ شده.
ــ شته = آفت درخت. مشروح در: کلیک کنید: حروف هیروکلیف جی
گویای اولیه شطرنج
هیچ شواهد قابل تاییدی از روز های اولیه شکل گیری شطرنج وجود ندارد، هیچ تخته شطرنج یا ست کامل شطرنج پیدا نشده است. ممکن است بتوان از بعضی اشیا پیدا شده توسط باستان شناسان مهره های ابتدایی شطرنج را یافت کرد، اما آن ها به راحتی هدفی را برای انجام بازی پیدا نمی کردند. شواهدی هم که به دست آمده از ادبیات می باشد و حتی گاهی موضوع دارای تفسیر است …
شترنگ فارسی ــ اصل شطرنج در ایران به زمان شاهنشاهی ساسانیان بر می گردد، یکی از فصل های شاهنامه فردوسی توضیح می دهد، که چطور فرستاده پادشاه هند این بازی را به انوشیروان معرفی می کند. در همان فصل افسانه ای می گوید، از یک جنگ مدنی (غیر نظامی) که بین دو پسر پادشاه هند در گرفته است. همانگونه که گفتم این هند استان هند ایران است نه کشور هندوستان به استان های تاریخی ایران مراجعه شود.
ابوالحسن علی مسعودی، استفاده از شطرنج به عنوان ابزاری برای استراتژی های نظامی، ریاضیات، قمار بازی و حتی وابستگی مهم آن با طالع بینی هندی و جاهای دیگر را شرح داده است. مسعودی متذکر می شود که عاج فیل در هند به طور عمده ای برای ساخت مهره های شطرنج و تخته نرد استفاده می شد، و در کتاب کلیله و دمنه چنین یاد کرد، که این بازی در دوران حکمرانی انوشیروان از هند به فارس رفته است،و رفته رفته بازی chaturanga به shatranj تغییر یافت و شکل یک بازی دو نفره که شبیه به chaturanga بود و می توانست یک برنده داشته باشد.
اینجا یاد آوری نمایم، در زمان ساسانیان نصف النهار مبدأ از هند ایران می گذشت، به تاریخ نجوم در ایران مراجعه شود. در ضمن صف آرایی نظامی در بازی شطرنج، درست مانند نظام جمع ایرانی بوده است، که نمونه این نظام جمع در هیچ کجا وجود نداشته، به تاریخ نظام جمع در ایران مراجعه شود.
شطرنج در ایران باستان
با وجود پژوهش های بسیار تاکنون هیچ یک در پژوهشگران خارجی و ایرانی به نتیجه قطعی و روشنی درباره پیدایش شطرنج و مخترع آن نیافته اند. سرانجام برخی به یافتن بعضی روایت ها و افسانه ها و برخی به بررسی سابقه تاریخی شطرنج بر اساس مدارک مستند پرداختند. مدارک مستند گواه آن است که ایرانیان قبل از دوران ساسانیان یعنی نزدیک به ۲۰۰۰ سال با شطرنج آشنا بودند. از لحاظ تاریخی کهن ترین سندی که در آن از واژه شطرنج سخن رفته، دست نوشته کار نامه اردشیر بابکان است.
این دست نوشته در حدود سال ۶۰۰ م، به زبان پهلوی با ۵۶۰۰ کلمه نوشته شده است، که در آن از واژه شطرنج سخن رفته است، در آن جا می‌خوانیم که در زمان اردوان پنجم، واپسین پادشاه اشکانی (٢١۶- ٢٢۶ میلادی)، درباریان ایران شطرنج بازی می‌کردند. اردوان از دانایان دربار خواسته بود که آیین شکار و چوگان و چترنگ (شطرنج) و دیگر هنرها را به اردشیر بیاموزند.
آنچه امروز در دست همگان است تنها پهلوی است، که مربوط به نخستین دوره شاهنشاهی ساسانیان است. در زمان اردوان پنجم، آخرین پادشاه حکومت اشکانیان (۲۱۷ – ۲۲۶ م) شطرنج مورد توجه درباریان آن زمان بوده است. یعنی حدود ۱۷ قرن قبل طبقات ممتاز ایران باستان با این هنر آشنا بوده اند.
دکتر محمد مقدم در یادداشتی چنین راهنمایی نمودند:
دو نوشته پهلوی درباره شطرنج داریم، یکی ماتیکان شترنگ که یک جزوه شش صفحه ای درباره بازی شطرنج و نرد است، و طبق روایت درباره اختراع این بازی مطلب مختصری دارد. دیگری زیر عنوان چارشن (گزارش) شترنگ است، که آن هم درباره شطرنج و نرد است.
گمان نمی رود این دو نوشته، که در مورد اختراع شطرنج و نرد، ماتیکان شترنگ و چارشن (گزارش) می باشد، از اختراعات فرد واحدی باشد. گفته شده که شطرنج در ایران و نرد در هندوستان اختراع شده البته این همان هند استان ایران است، اما در کارنامه اردشیر بابکان (متن پهلوی) می بینیم، که این آلات از زمانی قدیمی تر در ایران وجود داشته، چنان که نوشته شده: …و اردشیر به یاری یزدان به چوگان و سواری، چترنگ و دیگر فرهنگ، از همگی آنان برتر و چیره تر بود. ولی باز تمامی نویسندگان قدیم و جدید (فارسی و عربی) بدون هیچ گونه تردیدی شطرنج را هدیه هندوستان (هند استان ایران) به ایران (منظور درباره شاهنشاهی ساسانیان) می دانند، در واقع واژه ها و اصطلاح های شطرنج، ریشه ایرانی دارند.
ریشه یابی واژگان شطرنج بر پایه اصول و قواعد زبان شناسی می گوید، که شطرنج کاملاً ایرانی است، مانند این واژه ها:
۱ ــ شاه: که اصلی ترین مهره شطرنج است، واژه فارسی با ریشه قدیمی خشایثیا است، این واژه به خط میخی در سنگ نوشته های میخی کوه بیستون کنده شده است. در زبان کشور هندوستان آن را راجا می گویند، در شطرنج ایران، مهره شاه همان معنی واژه فارسی شاه را می دهد.
۲ ــ وزیر: در ایام قدیم نزد ایرانیان برای واژه وزیر، فرزین را به کار برده اند، ولی در کشور هندوستان واژه وزیر را منتری گویند.
۳ــ فیل: در فارسی قدیم پیل گفته می شده، ولی اصلاً در زبان سانسکریت نمی باشد. ۴ــ پیاده: که در زبان فارسی قدیم به پای معروف بوده، اما در زبان کشور هندوستان ماتیکا گفته شده. …و خیلی واژه های دیگر وجود دارد، که نشانه از آن دارند، که مهره های شطرنج و خود شطرنج اصلیتی ایرانی دارند.
شطرنج در فرهنگ ایران
خصوصیات شطرنج با نظام اجتماعی ایرانیان دوران ساسانی و پیش از آن هماهنگی جالبی دارد، به این معنی که روح سلحشوری و به ویژه ترتیب آرایش سپاهیان به دو رده پیاده نظام در جلو و سواران مرکب از اسب، فیل و ارابه در عقب آن، به تاریخ نظام جمع در ایران مراجعه شود. مهم تر از آن اهمیتی خاص قائل شدن برای شاه بود، که در واقع شاه همه چیز در فر و شکوه او خلاصه می شده است.
بنابر این با توجه به آنچه گفته شد و با جمع بندی عواملی که شرح آن ها گذشت یعنی با در نظر گرفتن قدمت بیشتر اسناد تاریخی ایران، تحلیل اصطلاح های علم شطرنج بر پایه اصول دانش زبان شناسی و هماهنگی شطرنج با فرهنگ اجتماعی ایران، می توان پذیرفت که این هنر، چنانکه امروز متداول و مطلوب جهانیان می باشد، فن تکامل یافته ای با سابقه ای دو هزار ساله است، که بدون تردید از ایران سر برآورده است، به شهادت اسناد تاریخی ایرانیان در دوران پیش از اسلام برای پایه گذاری شطرنج گام های اساسی بر داشته اند.
بعد از اسلام تا قرن ۱۶ م، ایرانیان در گسترش شطرنج تلاشی پر ارج داشته اند، و بعد از آن نیز همانند سایر علوم و فنون به عنوان هدیه ای نفیس و پر بها، تقدیم جهان غرب شده است.
واژگان اجزای شطرنج
با بررسی واژگان شطرنج می توان دریافت که بسیاری از واژگان اجزای شطرنج تحت تأثیر واژگان پارسی هستند. برای روشن تر شدن این موضوع به بررسی چند مورد می پردازیم.
شطرنج ــ این واژه معرب شترنگ یا چترنگ پارسی است. ترکیبی از دو بخش چتر یا چتور (ستور) به معنای چهار تایی و انگ یا هنگ که به معنی ردیف یا دسته آمده است. چتور اشاره به چهار نوع حرکت اختصاصی مهره های شطرنج هم دارد.
شاه ــ شاه اساسی ترین مهره های شطرنج است و واژه ای است پارسی که ریشه قدیم آن خشایثیه می باشد. این واژه که به خط میخی در سنگ نبشته های میخی کوه بیستون کنده شده، از روزگار دیرین به یادگار مانده است. باید توجه داشت که شاه در زبان سانسکریت نرپاتی و به هندی و سایر زبان های نزدیک به آن، «راجا» گفته می شود، و شاهنشاه را «مهاراجا» می گویند. در صورتی برای شاه شطرنج همان واژه پارسی شاه را به کار می برند. جالب تر آنکه در تمامی زبان های شبه قاره هند، مانند اردو، گجراتی و… نیز به این مهره شطرنج «شاه» و حتی گاهی «پادشاه» هم می گویند.
شاه در فرانسه اشه است، کتاب لغت نامه فرانسه با صراحت در مقابل این لغت اظهار می کند، که از شاه پارسی گرفته شده است. به آلمانی شاخ، در چک و اسلواکی شاخی، به روسی شاخمات، که چنین می نماید که همان شاه مات پارسی است، به انگلیسی چس می گویند.
وزیر ــ در ایام قدیم، ایرانیان برای وزیر واژه فرزین را به کار می بردند. هنوز هم در برخی از گویش های محلی ایران واژه فرزین استفاده می شود. برهان قاطع این مهره شطرنج را فِرز می گوید، که در پارسی باستان هم گویا فرژ، فرز و فرزان گفته اند. بنابر این به سادگی می توان پذیرفت که وزیر اقتباسی است از همین واژه. در زبان های دیگر مثلا عربی به آن الفرز و در روسی فیرز (Fierz) می گویند.
کشور های غربی در اوایل آشنایی با شطرنج به آن فرز می گفتند، اما بعد ها در جریان ایجاد تغییرات در حرکات شطرنج ، واژگان آن نیز دستخوش تغییراتی شد. جالب آنکه در زبان های هندی، گجراتی، اردو، کشمیری و… از واژه وزیر در شطرنج استفاده می کنند، در صورتی که این واژه را در سانسکریت «مُنتری» می گویند.
توجه و مهم: تمام واژه های فوق ریشه در زبان تمدن جی دارند.
عکس یک شطرنج تاریخی و عکس های تاریخی
بازی شطرنج از دید دیوان شمس
تاریخ و فلسفه تخته نرد
آیا میدانید تخته نرد، چگونه و توسط چه کسی ابداع شد؟ و چه فلسفه زیبا و عبرت آموزی در پس آن نهان است؟ آنچه که من می دانم تخته نرد، در هزاره اول خورشیدی ایرانی در تمدن کهن جیرفت اختراع شد، و توسط بزرگمهر تکامل یافت، یا به نوعی ابداع مجدد گردید، و داستان زیر در پیدایش آن آمده است. یاد آوری نمایم، در واقع شطرنج و تخته نرد، مانند تمام موضوعات و مسائل دیگر، طی روندی برابر تاریخ و فرهنگ یادگیری تکامل پیدا کرده اند.
گویند، در زمان پادشاهی انوشیروان خسرو پسر قباد، پادشاه هند استان که خوزستان کنونی ایران است، دیورسام بزرگ، برای سنجش خرد و دانایی ایرانیان و اثبات برتری خود شطرنجی را که مهره های آن از زمرد و یاقوت سرخ بود، به همراه هدایایی نفیس به دربار ایران در خورآسان فرستاد، و تخت ریتوس دانا را مأمور انجام این کار کرد. او در نامه ای به پادشاه ایران نوشت: از آنجا که شما شاهنشاه ما هستید، دانایان شما نیز باید از دانایان ما برتر باشند.
پس یا روش و شیوه آنچه را که به نزد شما فرستاده ایم (شطرنج) باز گویید و یا پس از این ساو و باج برای ما بفرستید. شاه ایران پس از خواندن نامه چهل روز زمان خواست، و هیچ یک از دانایان در این چند روز چاره و روش آن را نیافت، تا اینکه روز چهلم بزرگمهر که جوانترین وزیر انوشیروان بود، به پا خاست و گفت: این شطرنج را چون میدان جنگ ساخته اند، که دو طرف با مهره های خود با هم می جنگند و هر کدام خرد و دور اندیشی بیشتری داشته باشد، پیروز می‌شود. او راز های کامل بازی شطرنج و روش چیدن مهره ها را یافت و گفت، شاهنشاه سه بار بر او درود فرستاد، و دوازده هزار سکه به او پاداش داد. پس از آن تخت ریتوس با بزرگمهر به بازی پرداخت، بزرگمهر سه بار بر تخت ریتوس پیروز شد.
روز بعد بزرگمهر تخت ریتوس را به نزد خود خواند و وسیله بازی دیگری را نشان داد و گفت: اگر شما این را پاسخ دادید ما باجگزار شما می شویم و اگر نتوانستید باید باجگزار ما باشید. دیورسام چهل روز زمان خواست، اما هیچ یک از دانایان آن سرزمین نتوانستند وین اردشیر را چاره گشایی کنند، و به این ترتیب شاه هنداستان پذیرفت که باجگزار ایران باشد.
* تخته نرد: کره زمین
* ۳۰ مهره: نشان گر ۳۰ شبانه روز یک ماه
* ۲۴ خانه: نشانگر ۲۴ساعت شبانه روز
* ۴ قسمت زمین: ۴ فصل سال
* ۵ دست بازی: ۵ وقت یک شبانه روز
* ۲ رنگ سیاه و سپید: شب و روز
* هر طرف زمین ۱۲ خانه دارد: ۱۲ ماه سال
* زمین بازی: آسمان
* تاس: ستاره بخت و اقبال
* گردش تاس ها: گردش ایام
* مهره ها: انسان ها
* گردش مهره در زمین: گردش زندگی انسانها
* برداشتن مهره در پایان هر بازی: مرگ انسان ها
* اعداد تاس: ۱ = یکتایی و خداپرستی، ۲ = آسمان و زمین، ۳ = پندار نیک؛ گفتار نیک، کردار نیک، ۴ = شمال، جنوب، شرق، غرب، ۵ = خورشید؛ ماه، ستاره، آتش، رعد، ۶ = شش روز آفرینش.
جالب: تاس واژه ای ایرانی است، و به معنی مکعب سر شده است.
ــ تاس = تا = تا شده، چند ضلعی، مکعب + س = سر، جهت اطلاع بیشتر به معنی نامها مراجعه نمایید.
عکس یک تخته نرد با نقش جهان
