کلاهبرداری اینترنتی چیست؟
جرم کلاهبرداری اینترنتی زمانی اتفاق می‌افتد که کسی با استفاده از خدمات یا نرم‌افزارهای اینترنتی بقیه را فریب بدهد و از آنها سوءاستفاده کند. این سوءاستفاده ممکن است مالی یا غیرمالی باشد. البته همه کلاهبرداری‌های انجام‌شده در فضای مجازی از نوع اینترنتی نیستند و ممکن است اینترنت و شبکه‌های اجتماعی فقط ابزار ارتکاب این جرایم باشند.
مثلا ممکن است کسی در اینستاگرام به بقیه وعده‌هایی مثل اقامت در خارج از کشور یا تحصیل در دانشگاه‌های خارجی را بدهد و به این شیوه از آنها مبالغ کلانی دریافت کند. چنین شخصی کلاهبردار عادی است نه کلاهبردار اینترنتی و نباید این دو را با هم اشتباه بگیریم.
عناصر جرم کلاهبرداری اینترنتی
هر جرمی ۳ عنصر یا رکن اصلی دارد که برای پیگیری قضایی حتما باید وجود داشته باشند. این ۳ عنصر عبارت‌اند از:
- قانونی؛
- مادی؛
- معنوی یا روانی.
جرم کلاهبرداری اینترنتی یا رایانه‌ای هم از این قاعده مستثنا نیست. در ادامه، عناصر این جرم رایانه‌ای را با هم مرور می‌کنیم.
۱. عنصر قانونی
منظور از عنصر قانونی هر جرم این است که در قوانین کشور برای آن مجازاتی در نظر گرفته شده باشد. به عبارت دیگر، برای پیگیری هر جرمی حتما باید در یکی از قوانین کشور به آن اشاره شده و برایش مجازاتی تعیین شده باشد، در غیر این صورت، نمی‌توان بابت آن جرم شکایت کرد.
در ماده ۱۳ قانون جرایم رایانه‌ای، مجازات کلاهبرداری اینترنتی مشخص شده است: «هرکس به‌طور غیرمجاز از سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی با ارتکاب اعمالی از قبیل واردکردن، تغییر، محو، ایجاد یا متوقف‌کردن دادهها یا مختل‌کردن سامانه، وجه یا مال یا منفعت یا خدمات یا امتیازات مالی برای خود یا دیگری تحصیل کند، علاوه بر رد مال به صاحب آن به حبس از ۱ تا ۵ سال یا جزای نقدی از ۲۰میلیون ریال تا ۱۰۰میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.»
۲. عنصر مادی
عنصر مادی یعنی کاری را انجام داده‌ایم که انجام آن ممنوع بوده یا کاری را انجام نداده‌ایم که وظیفه داشته‌ایم انجامش بدهیم. در واقع برای وقوع هر جرمی حتما باید یک فعل یا ترک فعل انجام شده باشد تا بتوان آن را پیگیری کرد و اینکه کسی قصد ارتکاب جرمی را داشته است همیشه قابل‌پیگیری و شکایت نیست.
در متن ماده ۱۳ قانون جرایم رایانه‌ای نمونه‌هایی از عنصر مادی جرم کلاهبرداری اینترنتی آمده است. این نمونه‌ها عبارت‌اند از:
- واردکردن دادهها؛
- تغییر داده‌های اینترنتی؛
- محو دادهها؛
- ایجاد یا متوقف‌کردن دادهها؛
- مختل‌کردن سامانه‌های اینترنتی.
با وجود این، عنصر مادی جرم کلاهبرداری رایانه‌ای فقط به این موارد محدود نمی‌شود و ممکن است با پیشرفت فناوری موارد دیگری هم به این فهرست اضافه شوند.
۳. عنصر معنوی یا روانی
سومین عنصر جرم کلاهبرداری اینترنتی به این معناست که فرد مجرم باید حتما با قصد و نیت قبلی این کار را کرده باشد. به عبارت دیگر، کلاهبردار اینترنتی کسی است که با قصد و انگیزه سوءاستفاده از دیگران عنصر مادی جرم را انجام داده باشد.
انواع کلاهبرداری اینترنتی
برای اینکه از شر کلاهبرداران اینترنتی در امان باشیم، باید روش‌های کارشان را بشناسیم. در این بخش، مهم‌ترین انواع کلاهبرداری اینترنتی را با هم مرور می‌کنیم.
۱. کلاهبرداری از طریق حساب‌های بانکی
این نوع کلاهبرداری زمانی اتفاق می‌افتد که مجرمان کارت بانکی‌تان را بدزدند یا به طریقی به اطلاعات حسابتان دست یابند و از آن پول برداشت کنند. معمولا با دیدن تراکنش‌های ناآشنا در حساب بانکی متوجه این موضوع می‌شویم، مثلا ممکن است پیامکی از بانک دریافت کنیم که نشان می‌دهد مبلغ بالایی از حسابمان برداشت شده است. این نوع کلاهبرداری از طریق فروشگاه‌های آنلاین یا درگاه‌های بانکی جعلی هم انجام می‌شود.
۲. کلاهبرداری از طریق سرقت یا جعل هویت
سرقت یا جعل هویت زمانی اتفاق می‌افتد که یک نفر به اطلاعات شخصی شما دست پیدا کند و از آن برای کلاهبرداری استفاده کند. این کلاهبرداران با استفاده از اطلاعات شخصی قربانیانشان کارهای مختلفی انجام می‌دهند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
- افتتاح حساب‌های بانکی؛
- استفاده از تسهیلات مالی کارت‌های اعتباری؛
- دریافت گذرنامه یا سایر مدارک هویتی به‌نام قربانی.
سرقت اطلاعات شخصی به خودی خود کلاهبرداری محسوب نمی‌شود، اما اگر از این اطلاعات برای کارهایی مثل آنچه گفتیم استفاده شوند، جرم کلاهبرداری اینترنتی اتفاق افتاده است.
۳. استفاده از دامنه‌های جعلی
این روش کلاهبرداری هم افراد عادی و هم کسب‌وکارها را تهدید می‌کند. در این نوع کلاهبرداری برای صاحبان کسب‌وکار اخطاریه‌های جعلی فرستاده و اعلام می‌شود دامنه‌ای که انتخاب کرده‌اند قبلا خریده شده است یا باید برای دامنه‌ای خاص هزینه‌ای بیش از حد معمول بپردازند.
شکل دیگر این نوع کلاهبرداری مشتریان و افراد عادی را تهدید می‌کند. در این روش، با استفاده از دامنه‌های جعلی فروشگاه‌های آنلاین معتبر را شبیه‌سازی و از این طریق حساب مشتریان را خالی می‌کنند.
۴. هک‌کردن بانک‌های اطلاعاتی
هر سازمان یا شرکتی یک بانک اطلاعاتی از مشتریانش دارد که در آن اطلاعات شخصی و اطلاعات حساب افراد نگهداری می‌شود. کلاهبرداران ممکن است این بانک‌های اطلاعاتی را هک کنند و به اطلاعات گفته‌شده دست یابند. این مجرمان از اطلاعاتی که به دست می‌آورند سوءاستفاده می‌کنند.
۵. فیشینگ
بعضی از کلاهبرداران برای قربانیانشان پیامک یا ایمیل‌های جعلی می‌فرستند که حاوی ویروس یا بدافزارند. آنها با استفاده از این بدافزارها به سیستم‌های رایانه‌ای قربانیان نفوذ کرده، آسیب می‌زنند، اطلاعات را سرقت (فیشینگ) یا آنها را هک می‌کنند. سپس با استفاده از اطلاعات به‌دست‌آمده قربانیان را تهدید یا از آنها سوءاستفاده می‌کنند.
کلاهبرداری رایانه‌ای به مواردی که نام بردیم محدود نمی‌شود و با گسترش و پیشرفت فناوری روش‌های کلاهبرداری هم تغییر می‌کنند. بنابراین برای مقابله با این جرم رایانه‌ای باید اقدامات پیشگیرانه‌ای را انجام بدهیم که در ادامه درباره‌شان توضیح داده‌ایم.
راه‌های مقابله با کلاهبرداری اینترنتی
امروزه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به محبوب‌ترین ابزارهای کلاهبرداران اینترنتی تبدیل شده‌اند. معمولا در سازمان‌ها و شرکت‌های بزرگ بخشی به‌نام فناوری اطلاعات وجود دارد که از چنین جرایمی پیشگیری می‌کند، اما شرکت‌های کوچک و استارتاپ‌ها این‌طور نیستند. در نتیجه هم افراد عادی و هم صاحبان کسب‌وکارهای کوچک باید به روش‌های پیشگیری و مقابله با این جرایم آگاه باشند. در ادامه، مهم‌ترین روش‌های مقابله با جرم کلاهبرداری اینترنتی را با هم مرور می‌کنیم.
۱. از اطلاعات شخصی محافظت کنید
هکرها و کلاهبرداران اینترنتی می‌توانند با استفاده از حساب‌های کاربری شبکه‌های اجتماعی به رمز عبورتان دست پیدا کنند. آنها از اطلاعات شخصی که در این شبکه‌ها منتشر کرده‌اید برای پاسخ به سؤالات امنیتی بازیابی رمز عبور استفاده می‌کنند. بنابراین هم تنظیمات حریم خصوصی‌تان را بررسی کنید و هم اینکه از نوشتن مواردی مثل تاریخ تولد، آدرس یا نام فرزندانتان در شبکه‌های اجتماعی خودداری کنید. همچنین اجازه ندهید کسانی که نمی‌شناسید صفحه‌های شخصی‌تان را دنبال کنند.
علاوه بر این، همیشه به نظام‌نامه حریم خصوصی سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی دقت کنید. در این بخش مشخص شده است که چگونه از اطلاعات شخصی محافظت می‌شود. اگر در این بخش گفته شده بود که اطلاعات شخصی در اختیار سایر شرکت‌ها قرار می‌گیرد، بهتر است اطلاعات‌تان را در آن سایت یا شبکه وارد نکنید.
۲. داده‌های مالی را جدا کنید
این روش برای همه، به‌ویژه صاحبان کسب‌وکارها، کاربرد دارد. همیشه برای انجام فعالیت‌های بانکی از یک رایانه استفاده کنید. افراد عادی بهتر است فعالیت‌های مالی را فقط از طریق رایانه‌های شخصی انجام بدهند. همیشه از تمام اطلاعات حساس نسخه پشتیبان یا بک‌آپ تهیه کنید.
۳. به پیام‌های ناشناس توجه نکنید
هیچ بانکی برای مشتریانش ایمیل یا پیامک درخواست اطلاعات نمی‌فرستد. بنابراین در صورتی که ایمیل یا پیامکی به‌نام یک بانک دریافت کردید و از شما خواسته شد اطلاعات شخصی مثل شماره‌حسابتان را بفرستید، شک نکنید که پای هکرها در میان است. بانک‌ها اطلاعات مشتریانشان را از این طریق تأیید نمی‌کنند.
علاوه بر این، بعضی از کلاهبرداران با نام کسب‌وکار یا فروشگاهی آنلاین برای افراد ایمیل یا پیامک می‌فرستند و از آنها می‌خواهند اطلاعات حساس مثل رمز عبورشان را بفرستند. اگر چنین پیامک یا ایمیلی دریافت کردید، حتما به بانک یا کسب‌وکار مدنظر اطلاع بدهید.
۴. رمز عبور قوی تعیین کنید
رمز عبور یکی از مهم‌ترین ابزار حفاظت از اطلاعات شخصی است. سعی کنید رمزهای ایمن انتخاب کنید. بهترین رمزها حداقل ۸ کاراکتر دارند و ترکیبی از اعداد، حروف و کاراکترهای خاص‌اند. همچنین رمز عبورتان را برای هیچ‌کس نفرستید. برای محافظت بیشتر از حساب‌های کاربری بهتر است رمزهای عبورتان را مرتب تغییر بدهید.
۵. مراقب فیشینگ باشید
مراقب ایمیل‌ها یا پیامک‌های جعلی باشید. در این ایمیل‌ها یا پیامک‌ها از شما خواسته می‌شود روی لینک‌های آلوده به ویروس کلیک کنید تا اطلاعات حساب یا اطلاعات کاربری‌تان را تغییر بدهید یا بدافزارهایی را نصب کنید. کلاهبرداران از این روش برای دسترسی به اطلاعات شخصی استفاده می‌کنند.
علاوه بر این، هنگام خرید از فروشگاه‌های آنلاین دقت کنید که وارد وب‌سایت جعلی نشده باشید. آدرس وب‌سایت‌های امن با https شروع می‌شود و یک علامت قفل کوچک هم در کنار آن قرار دارد.
۶. از رایانه‌هایتان محافظت کنید
با توجه به افزایش حملات سایبری، بهتر است با نصب نرم‌افزارهای آنتی‌ویروسِ مطمئن از رایانه و اطلاعات شخصی‌تان محافظت کنید. معمولا در این نرم‌افزارها ابزارهایی برای مقابله با هرزنامه‌ها و ویروس‌های مخرب وجود دارند. سعی کنید این نرم‌افزارها و سیستم عامل رایانه‌تان را به‌روز نگه دارید تا از کلاهبرداری اینترنتی در امان بمانید.
مجازات کلاهبرداری اینترنتی چیست؟
همان‌طور که گفتیم در ماده ۱۳ قانون جرایم رایانه‌ای، مجازات جرم کلاهبرداری رایانه‌ای یا اینترنتی مشخص شده است. بر اساس این ماده، کلاهبردار اینترنتی باید مالی را که از قربانی گرفته به او برگرداند و مجازات‌های این جرم عبارت‌اند از:
- حبس از ۱ تا ۵ سال؛
- جزای نقدی از ۲۰میلیون ریال تا ۱۰۰میلیون ریال؛
- هر دو مجازات با هم.
قاضی پرونده نوع مجازات را تعیین می‌کند.
چطور می‌توانیم از کلاهبرداران اینترنتی شکایت کنیم؟
مهم‌ترین مسئله بعد از شناخت انواع کلاهبرداری رایانه‌ای و مجازات آن، نحوه شکایت از آن است. برای شکایت از کلاهبرداری اینترنتی می‌توانید به ۲ روش اقدام کنید:
- مراجعه به دادسرای جرایم رایانه‌ای؛
- شکایت کلاهبرداری اینترنتی از طریق وب‌سایت پلیس فتا.
۱. مراجعه به دادسرای جرایم رایانه‌ای
در حال حاضر بعضی از دادسراهای عمومی و انقلاب با عنوان دادسرای جرایم رایانه‌ای به پرونده‌های این حوزه رسیدگی می‌کنند. برای شکایت از کلاهبرداری اینترنتی باید از طریق یکی از دفاتر خدمات قضایی الکترونیک در سامانه قضایی ثنا ثبت‌نام کنید و در این سامانه شکایت و دلایل و شواهدتان را ثبت کنید. پس از آن باید منتظر بمانید تا شعبه رسیدگی به پرونده‌تان تعیین شود. در این مرحله، پرونده به پلیس فتا ارجاع داده و شرایط جرم بررسی می‌شود.
۲. شکایت کلاهبرداری اینترنتی از طریق وب‌سایت پلیس فتا
دومین راه شکایت کلاهبرداری اینترنتی مراجعه به وب‌سایت پلیس فتاست. شما می‌توانید در این وب‌سایت طرح شکایت کرده و منتظر بمانید تا پلیس فتا به موضوع رسیدگی کند.
پاسخ به پرسش‌های رایج
– آیا کلاهبرداری از طریق سایت‌هایی مثل دیوار، شیپور یا اسنپ قابل شکایت و پیگیری است؟
بله. در صورتی که کلاهبرداری از طریق سایت‌هایی مانند دیوار انجام شده باشد، می‌توانید با ارائه مستندات مثل فیش واریز پول، پیامک‌های ردوبدل‌شده و اطلاعات حساب طرف مقابل، در دادسرای جرایم رایانه‌ای یا پلیس فتا شکوائیه تنظیم کنید.
– مرجع رسیدگی به شکایت کلاهبرداری اینترنتی کدام سازمان است؟
این جرم ابتدا در دادسرای جرایم رایانه‌ای و پلیس فتا بررسی می‌شود. سپس پرونده برای صدور رأی به دادگاه کیفری محل وقوع جرم فرستاده می‌شود.
– چطور شکایت کلاهبرداری اینترنتی را پیگیری کنم؟
برای پیگیری شکایت باید به سامانه ثنا مراجعه کنید. در این سامانه می‌توانید ابلاغیه‌های دادگاه و تمام مراحل پرونده را مشاهده کنید.
– چگونه از کلاهبرداران اینستاگرامی شکایت کنیم؟
مراحل شکایت از این کلاهبرداران هیچ فرقی با سایر کلاهبرداران اینترنتی ندارد و باید از طریق دادسرای جرایم رایانه‌ای یا پلیس فتا اقدام کنید.
– حق‌الوکاله برای شکایت از کلاهبرداری اینترنتی چقدر است؟
این موضوع به توافق طرفین بستگی دارد، اما معمولا ۲ تا ۲٫۵درصد مبلغ اخاذی‌شده است.
