محوطه باستانی کله کوب آیسک در استان خراسان جنوبی از معدود محوطه های پیش از تاریخ است که شواهد باستان شناختی و توالی فرهنگ های مختلف از هزاره پنجم تا دوم پیش از میلاد را در خود جای داده است. وسعت این محوطه بالغ بر هفت هکتار تعیین شده و کاوش در این منطقه که به ثبت ملی نیز رسیده انجام گرفته است. تاکنون سه فصل کاوش در این محوطه صورت گرفته، ولی عموماً به دلیل کمبود اعتبار و عدم تامین منابع کافی مالی، امکان کاوش گسترده در آن وجود نداشته است. ارتباط این محوطه با تاریخ وتمدن هم تراز بین النهرین شایان توجه است.
سرایان کجاست؟
سرایان در شمال غرب خراسان جنوبی واقع شده و آب وهوای منطقه به خاطر وجود رشته کوه های شمال شهرستان و وجود دشت های کویری در جنوب به دو نوع آب و هوای سرد و گرم و خشک تقسیم می شود و مناطق شمالی به خاطر وجود رشته کوههای متعدد و دره های سرسبز در زمستان ها سرد و در تابستان ها معتدل است اما بخش اعظم منطقه را دشت ها و بیابان های خشک در بر گرفته است. این منطقه در گذشته های دور نیز از آبادانی برخوردار بوده و وجود صدف های آب شیرین نشان از هم جواری این محوطه با آب های دائمی دارد. این مسئله یعنی نزدیکی و دسترسی به آب یکی از مهم ترین دلایل احتمال استقرار گاهی این محل بوده است. محوطه کله کوب در شهر آیسک، شهرستان سرایان قرار دارد که به شماره ۲۳۰۰۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. ارتفاع محوطه حدود ۱۳۶۰ از سطح دریا و وسعت آن بر اساس گمانه زنی های صورت گرفته حدود ۷ هکتار است. این محوطه شامل دوره های مفرغ، آغاز شهرنشین و هزاره پنجم پیش از میلاد است و استقرار در محوطه از اوایل دوره مس سنگی حدود هفت هزار سال قبل آغاز و در دوره مفرغ حدود پنج هزار سال پیش به پایان می رسد.
کاوش های محوطه باستانی کله کوب
متأسفانه محوطه باستانی کله کوب در سال های گذشته و قبل از شناسایی، توسط کشاورزان، تخریب و تسطیح و آثار تاریخی درمحدوده گسترده ای پراکنده شده اند و کاوش در محوطه را بسیار پیچیده و دشوار کرده است. در مجموع حدود ۳۰۰ مترمربع از این محدوده قابل کاوش است و از یکی از ترانشه های کاوش شده در سال ۹۸ بقایای معماری خشتی منظمی شناسایی شد و در سال ۱۴۰۱، سومین فصل کاوش های این محوطه انجام گرفت.
مهم ترین دوره فرهنگی شناسایی شده در این محوطه شواهدی از آثار فرهنگی آغاز شهرنشینی و هزاره چهارم پیش از میلاد است که در دنیای باستان شناسی به نام دوره اوروک یا شوش، آغاز ایلامی، شناخته می شود. شاخصه این فرهنگ سفال های لبه واریخته شاخص دوره آغاز شهرنشینی است که به تعداد زیاد در این محوطه شناسایی شده، سینی های بانشی، ظروف دسته دماغی و همچنین سفال های لوله دار و آبخیزداری هستند که در منطقه بین النهرین، خوزستان، فلات مرکزی و جنوب شرق ایران به خوبی شناخته شده هستند، ولی نکته مهم این است که در شرق ایران برای اولین بار چنین شواهد تاریخی بدست می آید. در کاوش در فصل سوم، بقایای بیشتری از معماری صنعتی و دیوارهای خشتی شناسایی شده همچنین علاوه بر یافته های سفالی که نشان دهنده حضور فرهنگ های مذکور است؛ شواهدی از مدیریت اداری و حسابداری نیز به دست آمده که نشان دهنده این است که کله کوب به سطح پیچیدگی اجتماعی و مدیریت منابع مالی دست یافته است. احتمالا اولین ساکنین محوطه کله کوب، مردمانی روستا نشین بودند که به صورت موقت از این محوطه به منظور سکونت بهره می برده اند.
