آب و هوا و جاذبه های منطقه “خور و بیابانک”

جغرافی دانان نخستین جهان اسلام چون ابن خردادبه و اسطخری و مقدسی و به دنبال آنها ناصرخسرو از خور و بیابانک با نام سه ده یاد کرده اند که عبارتند از:بیاذق (بیاذه)، جرمق (گرمه) و ارابه (اردیب). به گفته اینان روستاهای مزبور بر سر راه اصفهان به نیشابور قرار گرفته بودند.

 

در دوره قاجاریه خور و بیابانک را قرای سبعه می گفتند و بنا به نوشته اعتمادالسلطنه در مرآت البلدان این قراء عبارت بودند از:خور، جندق، فرخی، مهرجان، بیاضه، ایراج و گرمه.

از نوشته های مورخین و جغرافیدانان چنین بر می آید که منطقه خور و بیابانک به تناوب جزیی از استان یزد، خراسان، قومس (سمنان) به شمار می رفته است. در قرن چهارم و پنجم هجری از توابع خراسان و یزد و در دوران صفویه و قاجاریه از توابع یزد و سمنان بوده است. اسناد راهگشا در این مورد، سفرنامه ناصر خسرو، نزهه القلوب حمدالله مستوفی قزوینی، احسن التقاسیم مقدسی، المسالک و الممالک استخری، معجم البلدان یاقوت حموی، صوره الارض ابن حوقل و… می باشد.

 

 

در منطقه خور و بیابانک 126 آبادی بزرگ و کوچک وجود دارد. روستاهای بخش خور از نوع متراکمند و خانه ها در مظهر قنات چشمه و یا در راستای جوی آب پیش رفته اند. چنان که در شهر خور بافت قدیمی بر روی کانال قنات دهزیر بنا گشته است. مواد و مصالح خانه های روستایی از گِل و خشت و سقف خانه ها، گنبدی و یا تخت با اندود کاهگل است. در دوران معاصر خانه ها به سبک و سیاق شهرهای بزرگ ساخته می شود.

 

روستای اردیب مقر فرمانروایی منطقه بوده و دارای آثار و اماکن قدیمی من جمله خانه های قدیمی دیوانخانه اسماعیل خان عرب عامری، خانه خلوت سهام السلطنه، خانه محمدرضابیک زفرقندی، خانه محمدابراهیم بیک زفرقندی و… می باشد.

در تپه های باستانی روستای ایراج که در سالهای اخیر مورد اکتشاف قرار گرفته است اشیایی با قدمت 4500 سال تا 5000 سال بدست آمده و این تپه ها به ثبت میراث فرهنگی استان اصفهان رسیده است.

همچنین قبرستان گبرهای ایراج، دخمه ایراج و، قلعه های بیاضه، گرمه و ایراج، همچنین قبرستان کشته های گرمه و آثار دیگر نشان دهنده قدمت شهرستان خورو بیابانک می باشد.

 

 

خور مرکز شهرستان خور و بیابانک از توابع استان اصفهان است. تاریخ شکل گیری آن بدرستی معلوم نیست ولی آنچه از شواهد و قراین و دست نبشته های قدیمی استنباط می شود حد اقل تا قرن پنجم و ششم هجری می توان آثاری هر چند نا محسوس را مشاهده کرد. بر روی یکی از دو طوقه علم وقف بر حسینیه خور تاریخ 974 هجری حک شده است که مربوط به زمان شاه طهماسب است. قباله هایی از خرید و فروش آب و املاک و اسنادی نیز مربوط به ازدواج از دوره شاه سلطان حسین در دست می باشد. تصور بر این است که عامل ارتباط در پیدایش خور نقش مهمی داشته است و چشمه دریاشو در قله تین (چشمه ای در نخلستان خور) محل مناسبی برای اُتراق کاروانها بوده است و همین چشمه مردم رابه سکونت در این محل کشانده است. خور شرقی ترین نقطه استان اصفهان است و ارتفاع آن از سطح دریا 796 متر است و با استان های خراسان و یزد و سمنان همسایه است.

ناصر خسرو در سال 444 هجری در سفرنامه خود از بیاذه و گرمه (جرمق) نام برده است. وی مجموع آبادی های منطقه را 12 مورد تخمین زده و از پیاده (بیاضه) به عنوان مرکز و یکی از پایگاه های اسماعیلیه نام برده است و از قلعه ای در بیاضه نام برده که هنوز آثارش موجود است.

 

 

در کتب جغرافیایی قرن چهار و پنجم چون اشکال العالم ، احسن التقاسیم ، صوره الارض ، مسالک و ممالک و غیره فقط از سه روستای منطقه خوروبیابانک یعنی جرمق (گرمه) بیادق(بیاذه) و ارابه(ایراج) تحت عنوان سه ده یاد شده است .

ناصر خسرو در سال 444 هجری با نام بردن از گرمه و پیاده(بیاذه) مجموع آبادی های منطقه را دوازده پاره دیه می داند اما از آنها نام نبرده است . از عهد سلجوقی تا اواخر دوره فتحعلی شاه خوروبیابانک جزء یزد بود . در سال 1240 به ایالت سمنان پیوست . در سال 1336 قمری ضمیمه خراسان و سیستان و طبس شد از سال 1301 تا 1305 ولایتی مستقل به شمار می رفت و از این سال بار دیگر به سمنان و یزد ضمیمه شد . در سال 1327 با شهرستان شدن نایین از یزد جدا و به صورت بخشی از شهرستان نایین به استان اصفهان پیوست . در سال 1388 خوروبیابانک به شهرستان ارتقاء یافت .

 

 

 

شهرستان خوروبیابانک در 55 درجه 05 دقیقه 07 ثانیه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ و 33 درجه 46 دقیقه 34 ثانیه عرض شمالی از خط استوا قرار دارد . از شرق به استان خراسان جنوبی ، از جنوب به استان یزد ، از شمال به استان سمنان و از غرب به بخش انارک شهرستان نایین محدود می شود .

 

شهرستان با مساحتی بالغ بر 11 هزار کیلومتر مربع در شرقی ترین نقطه استان اصفهان در فاصله 420 کیلومتری اصفهان قرار دارد .

 

 

شهرستان خور و بیابانک چون در حاشیه جنوبی کویر مرکزی ایران واقع شده آب و هوایی گرم و خشک و بیابانی دارد. میزان متوسط بارندگی آن کمتر از 100 میلیمتر در سال است. از ویژگی های آب و هوایی منطقه متوسط بالای درجه حرارت، تبخیر زیاد، بارندگی کم، رطوبت نسبتاً ناچیز و اختلاف شدید درجه حرارت در شب و روز می باشد.

 

 

از جمله پوشش های گیاهی این شهرستان می توان به تاغ، گز، هنگ، روناس، اسکمبیل، اشنو، قیچ، ریواس، پر سیاوش، بنه، بادام کوهی، انجیر کوهی، قدومه، خارشتر، مارچوبه، آویشن، زیره سیاه، حنظل(هندوانه ابوجهل) اسفند و شیرین بیان که در گویش محلی به مدکی معروف است که اغلب این گونه ها جنبه طبی و صنعتی دارند اشاره کرد.

 

حیات وحش:در شهرستان خور و بیابانک در حال حاضر زیستگاه بسیاری از گونه های حیات وحش از قبیل :کل و بز، قوچ و میش، پلنگ، یوزپلنگ، جبیر، خرگوش، قمری، کبک و تیهو، با قرقره، هوبره، روباه شنی، روباه معمولی ،گرگ، کبوتر وحشی، عقاب طلایی، انواع زرد پرها ،وسایر گنجشگ سانان،کاراکال، سیاگوش،گربه وحشی، سمور، انواع مارها وافعی ها و.... می باشد و درگذشته ای دور زیستگاه مناسبی برای آهو و گورِخرآسیایی بوده است.

محصولات عمده این منطقه؛ گندم، جو، پنبه، ارزن، تخمة آفتابگردان، پسته، سنجد، خرما، انجیر، زردآلو و بادام کوهی است. طناب بافی و فرشبافی با طرح نایینی از صنایع دستی آن است. اهالی عمدتا به دامداری و باغداری مشغول اند.

 

 

شامل طبیعت خشک منطقه، آسمان پر ستاره کویر، کویر شرقی خور با اشکال لانه زنبوری، ریگزارهای مزرعه مصر و دره ها و کتل های وحشت زا در شمال خور به طور کلی موقعیت ژئو مرفولوژیکی منطقه از نظر بیان گردی، اسکی روی ماسه و غیره دارای جاذبه های اکوتوریستی خاص می باشد.

 

بخش عمده شهرستان خور، سرزمینی کویری است و جاذبه های ویژه خود را دارد. در جای جای کویر تپه های بزرگی از ریگ پدید آمده که با اندک وزش بادی تپه ها تغییر شکل می دهد، هریک از این تپه ها به نامی شهرت دارند از جمله ریگ جن، تخت عباسی و غیره. صحنه های زیبا و افسونگر سراب از جلوه های بدیعی است که تنها در مناطق کویری می توان یافت.

 

از دیگر جاذبه های مهم گردشگری در شهرستان خور، ریگزارهای اطراف مزرعه مصر در 50 کیلومتری خور می باشد.

همچنین دریاچه نمک و پوسته نمکی پلایا و تشکیل دریاچه ها در کویر البته در صورت بارندگی در زمستان کویر که در 35 کیلومتری جاده طریق الرضا قرار دارد.

 

 

اماکن مذهبی و تاریخی منطقه خور عمدتا شامل؛ مساجد، امامزاده ها، قلعه ها، برج ها، خانه های قدیمی، آب انبارها و بقعه های متبرکه.

این مکان ها عبارتند از:امامزاده ابومحمد (بیاذه)، امامزاده ابراهیم (آبگرم)، امامزاده سید کمال الدین داوود(خور)، امامزاده جنید و امامزاده عبدا... (گرمه) و بقعه حاج شمس الدین(مهرجان).

 

 

این بنا در روستای بیاذه بیش از هزار سال قدمت دارد که نمونه کوچکی از شهرهای ساسانی را می نماید و در قرن 5 ه.ق یکی از مراکز اسماعیلیه در حاشیه کویر بوده است داخل قلعه اتاقک ها و راهروهای پیچ در پیچ در چند طبقه می باشد.

 

 

کنار نارنج قلعه مسجدی است که تاریخ بنای آن معلوم نمی باشد و در قرن 7 قمری توسط استاد دهنوی مرمت شده است.

مسجد جامع جندق:در مرکز قلعه مسجدی به چشم می خورد که تاریخ بنای آن قطعاً پیش از سال 960 قمری بوده و گنبد آجری آن با طرح حصیری برفراز مسجد به قلعه جلوه ای داده است.

 

این بنا در سال 1256 قمری به دستور حاج سید میرزا جندقی مجتهد و قاضی نام آور جندق و بیابانک در دوره قاجاریه ساخته شده است و در محراب آن گچ بری هایی دیده می شود.

 

 

این مسجد در محله عربها که به محله فاطمی نیز معروف است قرار دارد. این مسجد در سال 1373 باز سازی شده است معماری این مسجد به صورت گنبدی است که روی ستون های راست بنا گردیده است.

 

 

این قلعه چند هزار ساله هنوز هم دارای ساکنینی است که پدرانشان پشت در پشت، هزاران سال در آن زیسته اند. مردم محل می گویند که این قلعه زندان انوشیروان بوده است ولیکن بافت قلعه حکایت از کاربری بهتر و دیگری دارد. شاید در گوشه ای از آن زندان وجود داشته است ولیکن کاربرد اصلی آن سکونت مردم بوده است. این قلعه هزار تویی از کوچه ها و خانه هاست. هر کوچه به کوچه هایی منتهی می شود و در هر کوچه چندین خانه هست. خانه ها کوچک ولی کاملند. هر خانه دارای دو اتاق، یک حیاط خلوت، یک چاه و یک محل ویژه برای تنور و دستداس است. یغمای جندقی بزرگ ترین شاعر دوران قاجار و معاصر ناصرالدین شاه اهل این محل بوده است. آثاری از خانه او هنوز برجاست.

 

 

خور و بیابانک در اوایل قاجاریه محل حکمرانی امیر اسماعیل خان عامری مدعی تاج و تخت آقا محمد خان بوده است. امیر اسماعیل خان عرب روستای خوش و آب هوای اردیب را به عنوان مقر حکومتی خود قرار داد. کاخ این امیر به نام دیوان خانه معروف و در تالار آن گچبری ظریف و زیبا همراه با تصاویر رنگارنگ از پرنده، درخت، انسان دیده می شود و سقف اتاق زمستانی آن مقرنس کاری شده است. این مجموعه در تملک شخصی خانواده ثابتی (آقای فرهنگ و آقای جلال ثابتی) می باشد. همچنین در روستای اردیب ، خانه مسعود لشکر و یخچال کهنسال و قبر ذوالفقارخان حاکم سمنان قرار دارد.

 

 

این اثر بی نظیر در عمق 50 متری زمین در مسیر قناتی قدیمی در روستای مهرجان قرار دارد.

 

 

گرمه یکی از مناطق زیبا و دیدنی شهرستان است. در این روستای زیبا قلعه ای استوار و کهن باقی مانده است درجنوب با دروازه ای متواضع به آرامی از تازه وارد استقبال می کند. اما در سمت شمال با دیوارهای بلند و مستحکم عظیم و شگفت انگیز و مهیب از خود به نمایش می نهد. این قلعه احتمالا متعلق به دوره ساسانیان است و همچون تمام قلعه های کاربرد دوگانه ای داشته است یعنی هم مسکونی بوده و هم دژ دفاعی.

 

 

ایراج یکی از از روستاهای ییلاقیور و بیابانک است . این روستا در دامنه کوهی کم ارتفاع قرار گرفته، بالای کوه قلعه ای کوچک ساخته شده که قدمت بسیاری ندارد و مصالح آن کاملا با قلعه های بیاذه و جندق متفاوت است. که در سال 1327 ه.ق در جریان درگیری قوای دولتی با رمضان خان باصری به صورت ویرانه ای در آمده است.

 

 

 

در چند کیلومتری جنوب خور ، منطقه بازیاب در دامنه کوهی بلند قرار گرفته است که در آن چشمه آبی بسیار گوارا قرار دارد. آب این چشمه در میان منطقه کویری خود از شگفتیهاست؛ بر دیواره مسیل ژرف به بازیاب چند درگاه مانند تا چند سال پیش بر جای بود . دره بازیاب خود شامل چند مزرعه چون آب چانو ، شرف الدین ، پاپاشی وغیره است .

 

 

در فاصله بین خور به عروسان کوره گز بر بالای کوهی قرار دارد و آب آن شیرین است.

 

 

آیر در گویش خوری به معنای آتش است و کان یعنی معدن و آیرکان یعنی معدن آتش .وجه تسمیه آن بدرستی معلوم نیست این چسمه اگر چه از دل کویر می جوشد آبی نسبتاً شیرین دارد و زمانی بارانداز کاروانیان بوده است.

 

 

در اطراف عروسان کوره گز است . آبش شیرین است چون سنگ بزرگی در کنار چشمه است و خوری ها به سنگ بزرگ لند می گویند به چشمه لندی معروف است

 

 

در جنوب غربی عروسان

 

 

در کوه های شرق عروسان با نخیلاتی چند از متصرفات یغما جندقی و سند معتبر آن در دست است .

 

 

در مصب شوراب فرخی

 

 

 

 

دریاچه نمک خور واقع در موقعیت جغرافیایی 15/55 درجه تا 15/56 درجه شرقی و 30/33 تا 30/34 درجه شمالی بزرگترین دریاچه فصلی نمک جهان (پلایا) می باشد . این دریاچه در قسمت مرکزی تا جنوبی کویر مرکزی ایران گسترش دارد . ارتفاع این دریاچه از سطح آبهای آزاد به طور متوسط 707 متر می باشد و جزو کم ارتفاعترین نقاط در فلات ایران محسوب می شود . عمق نمک در این دریاچه بر خلاف سایر دریاچه های نمک مشابه در فلات مرکزی ایران بسیار نازک بوده که از 5 سانتیمتر تا 10 متر متغیر است . علت این تفاوت حرکت دائمی سفره های آبهای شور زیرزمینی و لجن های سیاه لایه های زیرین می باشد که از شکل گیری و تراکم پلتفرمهای نمکی جلوگیری میکند (کتاب کویرهای ایران). زمینهای اطراف این دریاچه در مناطق غربی , شرقی و شمالی بشدت باتلاقی با درصد چسبندگی زیاد و در مناطق جنوبی به صورت زمینهای پف کرده می باشد .

در زمانهای گذشته جاده عروسان به حلوان از این دریاچه می گذشته که سون هدین کویرنورد بزرگ سویدی نیز در کتاب کویرهای ایران به آن اشاره کرده است ولی به دلیل اشاره بومی های منطقه به خطرناک بودن مسیر , از عبور صرفنظر می کند .

 

 

یغمای جندقی در سال 1196 قمری در خور متولد شد. او از شعرای بزرگ قرن سیزدهم و پایه گذار نوحه سینه زنی در ایران بود که پس از 80 سال زندگی چشم از جهان فرو بست و در جوار بارگاه امامزاده سید داود شهر خور به خاک سپرده شد.

حبیب یغمایی در سال 1276 شمسی در خور متولد و برای ادامه تحصیل عازم دامغان و شاهرود شد. از مهمترین خدمت فرهنگی وی به ادبیات ایران تاسیس مجله یغما و انتشار آن به مدت 31 سال است و مهمترین خدمت او به زادگاهش تاسیس اولین مدرسه دولتی (1305)، تاسیس اولین کتابخانه (1349) و منطقه ای کردن آموزش و پرورش است. وی در سال 1363 در تهران درگذشت و در آرامگاهی که خود در زادگاهش احداث کرده بود به خاک سپرده شد. از جمله اشعار معروف وی شعر روباه و زاغ از دروس دوران ابتدائی است.

 

 

 

دوماه محرم و صفر بویژه دهه اول ماه محرم برپائی مجالس عزاداری شوری دیگر می گیرد. شب هنگام حسینیه ها آکنده از عزادارن است ودسته های سینه زنی و زنجیرزنی به راه می افتند وافرادی که نذر و نیاز دارند در این ایام از عزاداران حسینی پذیرائی می کنند

 

 

روز پنجم محرم الحرام مردم درحسینیه ها جمع شده نخل و علم به پا می کنند یعنی به آنها جامه های رنگین می پوشند و آینه و شمشیر می آویزند و پس ازتزئین نخل و علم را در خیابان ها و کوچه ها حرکت داده و مردم در این روز نیز قربانی هم می کنند از شب ششم تا شب یازدهم نخل بردوش جوانان درحسینیه در میان جمعیت به حرکت در می اید و چاووش به چاووشی می پردازد و در پایان هر بیت شعری که چاووش می خواند حاملان نخل آن را به شدت می جنبانند و زنگهای آن را به صدا در آورند نخل سمبلی از کاروان حسین (ع) است در روز عاشورا جامه نخل به صورت نیمه افراشته در می آید که نشانه ای از شهادت شهدای کربلا و سمبلی از یک کاروان ستمدیده را می نمایاند. هرشب هنگام نخل گردانی مراسم علم گردانی هم انجام می گیرد علم را یکی ازسادات بر شانه خویش حمل می کند.

 

 

روزنهم محرم الحرام هرسال درخور و قصبات آن مراسمی به نام علم گردانی انجام می گیرد علم به هرخانه ای که وارد می شود بانوی خانه کاسه آبی بر طوقه علم می ریزد و ان را درکاسه ای دیگر جمع می کند و برای تبرک به اهل خانه می دهد و مردم نیز برای مخارج حسینیه به علم کمکهای نقدی می کنند .

 

 

در منطقه خور رسم است که هر گاه میهمان عزیزی دارند جهت اکرام آن میهمان، گرانبهاترین و ارزشمند ترین موجودی خود را که همانا نخل خرما است به پای میهمان قربانی کنند. بدین صورت که آن قدر شاخ و بال های درخت را از بالا می برند تا به مرکز آن که همان قلب درخت و در اصطلاح پنیر درخت است می رسند. با این کار عملاً درخت از بین رفته و چون دیگر نه برگ و باری دارد نه آوندی به سرعت خشک شده و از بین می رود. اما در این میان گاهی پدیده هایی رخ می دهد که قدرت و عظمت خداوند را بیشتر می نمایاند. به بار نشستن درخت خرما پس از قربانی شدن آن نیز از جمله این استثنائات است.

 

 

زعفران ، پسته ، خرما ، داروهای گیاهی ، لبنیات ، انار.

 

 

 

فرش دست بافت ، حصیر بافی ، پارچه ها سنتی ، گلیم ، کرباس ، پلاس. فرش دستباف :در شهرستان خوروبیابانک صنایع دستی قدمتی دیرینه دارد. قالی های دست باف شهرستان خوروبیابانک در اکثر نقاط شهری و روستایی بخصوص شهرهای خور، جندق، فرخی و روستاها بافته می شوند اکثر نقش های بافته شده لچک و ترنج، افشان، لیلی و مجنون، جنگلی و قابی است که در سراسر کشور شهرت فراوانی دارد. دلیل شهرت فرش خوروبیابانک به دلیل ثابت بودن رنگ بخاطر استفاده از رنگ های طبیعی، زیبایی و استفاده از نقشه و طرح های مشتری پسند و قدمت بافت در سطح شهرستان است. هنر ، صنعت قالی دست بافت در اقتصاد مردم در سطح شهرستان خوروبیابانک کاملا موثر است و تجارت قالی و سایر امور مربوط به این هنر ، صنعت از مشاغل اساسی مردم به شمار می رود. با توجه به پیشینه تولید فرش دست باف در سطح شهرستان، نیروی کار فراوان و ماهر، امکان بومی کردن این هنر- صنعت از تولید مواد اولیه ، رنگرزی، بافت، پرداخت، تهیه نقشه و طرح و بازاریابی میسر است . با توجه به مرغوبیت فرش تولیدی و استفاده از طرح های مشتری پسند می توان فرش دست باف شهرستان را به یک کالای صادراتی تبدیل کرد.

 

 

یکی از قطب های ذخایر سنگ مرمریت در ایران، سنگ مرمریت خوروبیابانک است که در سطح شهرستان دارای ذخایر قابل توجه ای است. مرمریت به دو گروه کلی مرمریت نوارقلبی و مرمریت گل پنبه ای تقسیم می شوند که دارای رنگ های بازار پسند کرم، کرم صورتی و صورتی بوده و دارای بافت زمینه فسیل دار و فاقد فسیل هستند.شهرستان خوروبیابانک بدلیل و فور و تنوع مواد معدنی، قطب معدنی استان اصفهان می باشد.

معادن شهرستان به سه گروه کلی قابل تقسیم بندی است:الف:سنگ های تزئینی مرمریت شامل انواع مرمریت نوار قلبی و گل پنبه ای است که در رنگ های متنوع و بازار پسند کرم، صورتی و کرم صورتی با بافت فسیل دار و فاقد فسیل قابلیت صورت بندی دارند. ب:خاک های صنعتی شامل فلدسپات (پتاسیک و پتاسیک – سدیک)، میکا (موسکوویت و ورمیکولیت)، سیلیس، بنتونیت، تالک ( بهداشتی و صنعتی)، باریت، نمک ها و املاح (پروژه پتاس)،گچ، هماتیت و لیمونیت، زئولیت، سلستین، رس و مارن و غیره. ج:کان سارهای فلزی اندیس های فلزی آهن، سرب و روی، مس.