جلوگیری از ازدواجهای فامیلی در کاهش معلولیت ها
متخصصان علم ژنتیک معتقدند با جلوگیری ازازدواج فامیلی می توان از بروز بیش از 50 درصد معلولیتها پیشگیری کرد.
از طرفی ازدواج فامیلی در بین جوامع شرقی بویژه خاورمیانه، جنوب و جنوب شرقی آسیا رواج دارد.
این موضوع به چالشی اجتماعی در برخی از این کشورها بدل شده است.
آیا مختصات اجتماعی کشور ما اجازه مهار موج ازدواج های فامیلی را میدهد؟
برای پاسخ به این سؤالات جامعه شناختی گفت و گویی با یک جامعه شناس انجام داده ایم
به این امید که از گذر اندیشه جمعی به پاسخی روشن برای این چالش دست یابیم.
با وجود هشدارهای پزشکی هنوز گرایش به ازدواج فامیلی در جامعه ما بالاست. علت چیست؟
ازدواج فامیلی در بستری از روابط اجتماعی و در قالبی شکل یافته و با برخی ویژگیهای فرهنگی به آن معنا بخشیده می شود.
بنابراین، برای درک چند و چون ازدواج فامیلی در ایران و نیز چرایی ازدیاد آن،باید به مداقه در عرصه روابط اجتماعی موجود در کشور و ملاحظات اجتماعی مربوط به آن،به عنوان بستر شکل دهنده و به ابعاد و ویژگیهای فرهنگی که به آن معنا می بخشند، بپردازیم.
به طورکلی الگوهای مختلفی در نحوه گزینش همسر در جوامع گوناگون وجود دارد.
ازدواج فامیلی یا ازدواج خویشاوندی گونه ای دیرپا از ازدواج است که آن را ذیل الگوی درون همسری (انتخاب همسر از درون گروه، قشر یا منطقه جغرافیایی خاص) طبقه بندی می کنند.
این نوع ازدواج به سبب محدودیت در ارتباطات و کوچک بودن شبکه های اجتماعی، قدرت شبکه های خویشاوندی،حفظ محدوده خانوادگی و قبیله ای، کسب حمایت اجتماعی طایفه و قبیله،برخی ملاحظات اقتصادی مانند حفظ مال و اموال موروثی،حفظ سرمایه وکسب و پیشه پدری و همچنین برخی ملاحظات فرهنگی،اجتماعی و اقتصادی دیگر که از جامعهای تا جامعه دیگر متفاوت است،
درگذشته رواج داشته است که با ایجاد تغییرات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، افزایش ارتباطات، گسترش مناسبات اجتماعی، تنوع یابی علایق و نگرشها بتدریج از رواج آن –البته با شدت و ضعفهای متفاوت- کاسته شده است.
اما مسأله اینجاست که با وجود تغییرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هنوز هم ازدواج فامیلی سهم مهمی در نوع همسرگزینی در جامعه ایرانی دارد که البته این امر تا حدی در کشورهای منطقه خاورمیانه، جنوب و جنوب شرقی آسیا دیده میشود.
یکی از مؤلفه های مهم در این زمینه شبکه های خویشاوندی است.
از دیرباز شبکه خویشاوندی نقش مهمی را در کلیت زندگی هر یک از افراد جامعه بازی میکرد که در جامعه ما با وجود تغییرات اجتماعی و فرهنگی فراوان و تسریع روزافزون آنها بهعلت شکل نگرفتن ساختهای قدرتمند جایگزین،هنوز هم جایگاه شبکه های خویشاوندی در بسیاری موارد و آن هم بیشتر در شهرهای کوچک و روستاها حفظ شده است
که خود در حفظ جایگاه الگوی ازدواج فامیلی نقش مهمی را ایفا میکند
از سوی دیگر، با توجه به جایگاه مهم شبکه خویشاوندی در مناسبات اجتماعی بویژه در شهرهای کوچک و روستاها طبعاً ازدواج فامیلی امکان جلب حمایت اجتماعی خویشاوندان را نیز به همراه دارد.
همچنین، فراوانی قابل توجه الگوی ازدواج فامیلی میتواندناشی از پایین بودن اعتماد اجتماعی به عنوان یکی از مهمترین مؤلفه های سرمایه اجتماعی در جامعه باشد،
چنانکه فرد در گزینش همسر به علت اعتماد بیشتر به نزدیکان از یکسو و پایین بودن اعتماد اجتماعی به سایر افرادی که در دایره همسرگزینی وی قرار میگیرند
به ازدواج فامیلی یا خویشاوندی روی می آورد.
در این میان، ملاحظات و مقوله هایی چون استحکام روابط خانوادگی، تقلیل مشکلات و همنوایی در تشریفات و مقدمات ازدواج در بین دو خانواده –که وجود مشکلات اقتصادی و نیز بیکاری یا درآمد پایین برخی جوانان و هزینه های سرسام آور ازدواج نقش این عامل را برجسته میسازد- استحکام بیشتر زندگی به دلیل وجود روابط اجتماعی چند وجهی، مکانیزمهای حمایتی و همگونیهای ارزشی-فرهنگی و کاهش امکان طلاق از جمله عواملی است که میتواند در گزینش الگوی ازدواج فامیلی بسیار مؤثر باشد.
البته ملاحظات و ویژگیهای فرهنگی نیز در بالا بودن درصد ازدواج فامیلی در کشور نقش دارند.
ازدواجهای فامیلی
چه دید فرهنگی نسبت به ازدواج فامیلی در جامعه نفوذ دارد؟
از بُعد فرهنگی، وقتی ضرب المثلها، آداب و رسوم و باورهای عامیانه جامعه ای را مطالعه کنید،به صورت خودکار چیزهایی که در جامعه پسندیده یا ناپسند است، مشخص میشود.مثل همین که میگویند «عقد دخترعمو پسرعمو در آسمانها بسته شده» یا در هنجارهای اجتماعی مان میبینیم،مثلاً «دختر زیبایی در فامیل وجود دارد، مادربزرگ میگوید حیف نیست ما دخترمان را به غریبه بدهیم»، یعنی به دختر مانند یک دارایی نگاه میشود.
حتی در بسیاری موارد و در نگاه اول، نظر مثبت چندانی مابین دو طرف وجود ندارد،اما به علت فشارهای اعمال شده از سوی شبکه خویشاوندی و استمرار آن، ازدواج انجام میشود،یا در باوری مرسوم این اعتقاد وجود دارد «تا دختر خودمان در فامیل مانده چرا از غریبه دختر بگیریم».
مقوله ای دیگر که در ازدواج فامیلی و میزان گرایش به آن قابل طرح است، مقوله قومیت است.
به نحوی که بنابر پژوهش های انجام شده از هر 5 ازدواج قوم بلوچ، 4 ازدواج در میان فامیل و خویشاوندان صورت گرفته در حالی که به شکلی کاملاً معکوس در قوم گیلک از هر 5 ازدواج، 4 ازدواج در زمره ازدواج فامیلی یا خویشاوندی قرار نمی گیرد. این میزان – سهم ازدواج فامیلی- در میان قوم کرد تقریباً بینابین بوده و 50 درصد ازدواج ها را ازدواج فامیلی تشکیل می دهد که این دامنه تغییر در میان اقوام خود منبعث از هنجارها و ارزش های فرهنگی موجود در هر یک از آنهاست.
در واقع، مجموعه این باورها، ارزشها و هنجارها و آداب و رسوم در راه معنابخشی به ازدواج فامیلی نقش مهمی ایفا میکنندو در موازات ملاحظات اجتماعی که ذکر شد به عنوان مکمل و تعیین کننده ای تأثیرگذار در ماندگاری این الگوی همسرگزینی عمل میکنند.
حال با توجه به ملاحظات اجتماعی و نیز ابعاد فرهنگی که ذکر شد،ازدواج فامیلی با وجود هشدارهای موجود به عنوان یک الگوی همسرگزینی معمول بویژه در مناطق روستایی و شهرهای کوچک رواج داردکه تنها راه کاهش آن، آگاهی بخشی به جامعه به اشکال مختلف و البته با توجه به ملاحظات فرهنگی و اجتماعی آن است.
چرا حرف مشاوران ژنتیک شنیده نمی شود؟
ازدواج اساساً امری اجتماعی است.
مسأله مهم در این زمینه آن است که ازدواج فامیلی به عنوان یک مسأله چند وجهی درنظر گرفته نمیشود،چراکه وجود یک مسأله چند وجهی، راهبردی چندوجهی را برای حل یا تقلیل آن می طلبدو یک رویکرد تک وجهی مثلاً رویکرد ژنتیک محور نمیتواند
مسأله ای چند وجهی چون رواج ازدواج فامیلی که ابعاد اجتماعی و فرهنگی در آن نقش مهمی را بازی میکنند، حل کند.
در این زمینه چه راهکارهایی وجود دارد؟
یکی از راهکارها در این زمینه آن است که مشاوره ایی از همان فرهنگ تربیت شوند و با همان زبان با آنها صحبت کنند و با ارزشها و نگرشهای آن جامعه آشنا باشند.
مسأله دیگر آن است که ملاحظات اجتماعی و ارزشها و هنجارهای تقویت کننده ازدواج فامیلی در هر فرهنگ،قوم و منطقه جغرافیایی نسبت به فرهنگ یا منطقه دیگر متفاوت بوده و طبعاً نمیتوان یک نسخه واحد در راه آگاهی بخشی نسبت به عواقب ازدواج فامیلی در کل کشور پیچید.به عبارتی دیگر، مشکل ما این است که در مشاوره، مسأله فرهنگ را در نظر نمیگیریم.
نحوه آگاهی بخشی به جامعه درباره امتناع از ازدواج فامیلی قطعاً باید در سیستان و بلوچستان، با کرمانشاه و کردستان فرق داشته باشد.ما باید در هر قوم، منطقه جغرافیایی و خرده فرهنگی،
اول بفهمیم چرا ازدواج فامیلی انجام میشود و چه موارد ارزشی و نگرشی در پشت آن وجود دارد و بعد،دنبال عادی سازی آن ارزشها و نگرشها و جایگزین کردن ارزشهای مؤثر بر الگوی ازدواج مطلوب و آگاهانه به جای آنها باشیم.
موضوع دیگر که باید در اینجا به آن اشاره کرد این استکه صرف آگاهی بخشی به جامعه کافی نبوده و باید در راه ملموس کردن و درونی کردناین آگاهیها به نحوی که به یک خودآگاهی اجتماعی تبدیل شود، حرکت کنیم،چراکه درشرایط کنونی نیز تا حدی آگاهی به عواقب ازدواج فامیلی در جامعه وجود دارد،اما از آنجا که به یک خودآگاهی تبدیل نشده و در افراد جامعه درونی نشده است،در تأثیرگذاری بر امتناع از ازدواج فامیلی چندان مؤثر نیست
که این امر نیز خود با توجه به بسترهای اجتماعی و با درنظر گرفتن ملاحظات فرهنگی امکان پذیر است.
باید به این نکته نیز اشاره کرد که به موازات آگاهی بخشی نسبت به امتناع از ازدواج فامیلی به عنوان یک هنجار منفی باید الگوی ازدواج مطلوب و آگاهانه
–البته با توجه به ملاحظات فرهنگی و اجتماعی موجود
– به عنوان یک هنجار جایگزین مثبت ترویج شود.
به اعتقاد شما در این زمینه باید کار تیمی انجام شود؟
یک مشکل اساسی ما این است که برخلاف کشورهای دیگر در مسائل چند وجهی، تنها از بُعد پزشکی وارد میشویمو اگر علوم دیگر هم وارد میشوند با سطح پایینی از آنها روبه رو هستیمو به مسائل چند وجهی از چند زاویه نگاه نمیشوداین کار یا تأثیری منفی به همراه خواهد داشت یا حداقل تأثیر مناسبی نخواهد داشت.
بنابراین، نه تنها باید در این زمینه کار گروهی انجام شود بلکه بدون انجام کارگروهی نتیجه خاصی حاصل نشده یا سطحی و گذرا خواهد بود.
نقش اعتقادات دینی را در این زمینه چگونه می بینید؟
بدون تردید از آنجا که دین و امور مترتب بر آن سهم مهمی از فرهنگ جامعه ما را تشکیل میدهدپس مقوله دین ظرفیتی بسیار مهم در زمینه آگاهی بخشی نسبت به ازدواج فامیلی و ترویج یا امتناع از آن دارد.
در این زمینه ابتدا باید نگاه دین به ازدواج فامیلی مشخص شود.
از سوی دیگر، اگر قرار باشد که امتناع از ازدواج فامیلی و تقلیل میزان آن در جامعه به سبب عواقب موجود مدنظر قرار گیرد طبعاً علمای دین میتوانندبا توجه به عمق داشتن باورهای مذهبی و نیز بافتهای ارزشی در بطن و متن حیات اجتماعی در این زمینه بسیار تأثیرگذار باشند.
شما نیز موافقید که برای کنترل معلولیت های ژنتیکی باید ازدواج فامیلی را کنترل کرد؟
این یک فرض پذیرفته شده در علم ژنتیک است که عامل نزدیک به 50 درصد از معلولیتها،ازدواج فامیلی یا خویشاوندی است.از سوی دیگر، بنابر آمارهای موجود،ازدواجهای فامیلی حدود 40 درصد از ازدواجها در کشور را تشکیل میدهند.
بنابراین، با کاهش میزان ازدواج فامیلی میتوان از میزان معلولیت در نسل آینده جامعه کاست.اما باید به این نکته نیز توجه داشت که نباید کلیت مبحث ازدواج فامیلیو ترویج یا امتناع از آن را تنها به کنترل معلولیتهای ژنتیکی تقلیل دادهو ملاحظات اجتماعی و هنجارهای ارزشی
– فرهنگی تقویت کننده آن را نادیده گرفت
و به شکلی تک بُعدی و تنها با دید ژنتیک به آن نگریست.
نکته دیگر آنکه نباید به واسطه تلاش در جهت کاهش میزان ازدواج فامیلی آن را به عنوان یک امر ترس آور و بسیار منفی طرح کرد،به صورتی که مثلاً با انتخاب الگوی ازدواج فامیلی،به علت بازنمایی منفی فراوان آن،زوجین دیگرمعلول شدن فرزند خود را قطعی دانسته و ضمن دلسرد شدن از زندگی،سراغ مشاوره ژنتیک و سایر راهکارهای پیشگیری از تولد فرزند معلول نرفتهو به طوری دائمی در اضطراب به دنیا آمدن چنین فرزندی به زندگی خود ادامه دهند.
