بهترین تصحیح دیوان حافظ شیرازی کدام است؟

با بهترین دیوان حافظ شیرازی آشنا شوید

خواجه شمس الدین محمد بن بهاءالدّین حافظ شیرازی (حدود 727 هجری قمری – 729 هجری قمری)، شاعر بزرگ سده هشتم ایران (برابر قرن چهاردهم میلادی) و یکی از سخنوران نامی جهان است.

دیوان حافظ مشتمل بر 500 غزل، چند قصیده، دو مثنوی، چندین قطعه و تعدادی رباعی است و امروزه در کمتر خانه ای دیوان حافظ نمی توان یافت و حافظ محبوب ترین شاعر ماست.

اگر شما هم از طرفداران این شاعر نامدار ایرانی هستید و به خواندن دیوان حافظ علاقه مندید ادامه این مطلب از بخش فرهنگ و هنر پلاس وی را از دست ندهید.

بهترین دیوان حافظ را بشناسید

دیوان حافظ تاکنون بیش از چهارصد بار به اشکال و شیوه های گوناگون به زبان فارسی و دیگر زبان های جهان به چاپ رسیده است و در مجموع تاکنون بیش از 1700 نسخه خطی از دیوان حافظ شناخته شده است.

چرا نسخه های حافظ متفاوتند؟

چاپ های مختلفی از دیوان حافظ وجود دارد که در تعداد غزل ها و ابیات غزل ها و عبارات هر بیت با هم متفاوتند. اما چرا نسخه های حافظ متفاوتند؟

1.دیوان حافظ حدود 500 غزل دارد اما سعدی علاوه بر بوستان و گلستان 700 غزل دارد و مولانا 2800 غزل دارد.

باید بگوییم حافظ به جای سرعت، دقت داشته و روی غزل هایش حسابی کار کرده و حداقل برای هر کدام یک ماه وقت گذاشته است. حافظ پژوهان، می گویند حافظ پس از سرودن هر شعر بارها آن را اصلاح می کرده و این مسئله منجر به ایجاد نسخه ها و تغییرات فراوان در شعر او شده است ، به همین دلیل چندین چاپ معتبر از دیوان حافظ می توانیم داشته باشیم.

2.دیوان خواجه حافظ در زمان حیات خودش تدوین و جمع آوری نشده است و نسخه های دیوان حافظ همگی مربوط به بعد از مرگ اوست و این عدم تدوین نهایی توسط خود شاعر منجر به راهیابی تحریفات مختلف به دیوان وی شده است.

3.تا پیش از ورود صنعت چاپ راه تکثیر کتاب، نسخه برداری یا همان رونویسی از روی کتاب ها موجود بود. برخی کاتب های نسخه های خطی که کتاب ها را رونویسی می کردند، کم سواد یا تندنویس یا بی حوصله بودند و همیشه کلمات را جا می انداختند و یا غلط می نوشتند، بقیه هم از روی همان ها نوشته اند.

4.گروه دیگری از کاتبان نسخه های خطی، زیادی باسواد بودند و به شعر حافظ اضافه و آن را دستکاری می کردند و در محتوای کتاب ها دخالت می کردند. مثلا وقتی کاتب معنی کلمه ای را نمی فهمید، در آن دست می برد و به گمان خودش، آن را «روزآمد» می کرد، به همین دلیل نسخه های حافظ متفاوتند. مثلا این بیت:

به عُجب علم نتوان شد ز اسباب طرب محروم

بیا ساقی که جاهل را هنی تر می رسد روزی

به این صورت آمده است:

«به عیب» علم نتوان شد، ز اسباب طرب محروم

بیا ساقی که جاهل را «زیاده» می رسد روزی

کاتبان با دو هدف محتوی شعر را عوض می کردند، یکی جاودانه کردن و تلاش برای دیده شدن شعرهای الحاقی که وارد دیوان مشهور می شد و دیگری پربار کردن کتاب به گمان خودشان.

نسخه های قدیمی را بخریم؟

برخی افراد معتقدند چاپ های قدیمی دیوان حافظ و شاهنامه و... بهتر است، زیرا شعرهای بیشتری دارد. آنها عقیده دارند شعر حافظ پس از انقلاب سانسور شده است اما اکثر تصحیح های برتر حافظ و بعضی متون دیگر مربوط به بعد از انقلاب است.

کدام چاپ حافظ را بخریم؟

فریدون میرزا شاهزاده تیموری چهار قرن پیش برای تهیه یک دیوان حافظ جامع، دستور داد تمام اشعار و غزل های منسوب به حافظ را یکجا جمع کنند.

برای رسیدن به اصل شعرهای حافظ، می توانید:

یک نسخه قدیمی تر و کم غلط تر بیابید و با کمک چند نسخه کمکی دیگر، گیرهایش را بگیرید.

در سال 1320این کار را علامه قزوینی و دکتر قاسم غنی انجام دادند و 18 نسخه جلوی رویشان گذاشته و تصحیح معروفشان را منتشر کردند. از معروف ترین نمونه های این دسته تصحیح دکتر ناتل خانلری (با 14 نسخه) و دکتر نیساری (با 51 نسخه) هستند.

جز این نسخه ها چنانچه در بخش ادبیات فرهنگ و هنر پلاس وی گفته شده است باید به ذوق و سلیقه و سواد خود نیز اتکا کنید. همان کاری که مرحوم انجوی شیرازی انجام داد. او می گفت حافظ شیرازی بوده و یک شیرازی شعرش را بهتر می فهمد، مثلا در بیت «سایه ای بر دل ریشم فکن ای گنج روان/ که من این خانه به سودای تو ویران کردم» که نوشته شده «گنج مراد» اشتباه شده زیرا بر اساس افسانه ای در شیراز گنج های خسرو پرویز پس از مرگش مدام زیر زمین در حرکتند.

هوشنگ ابتهاج، هم اعتقاد داشته باید هم به نسخه های خطی، توجه نمود و ضبطی را انتخاب کرد که شاعرانه تر باشد مثلا این مصرع «از آن گناه که خیری رسد به غیر چه باک» که در آن خیر و غیر با هم جناسی دارند از این مصرع «از آن گناه که نفعی رسد به غیر چه باک» صحیح تر است.

یکی از تصحیح های نیساری، سیاه یا انجوی شیرازی است که پایین صفحاتش از علایم عجیب و غریبی که فقط به درد استادها می خورد، خبری نیست.

مرحوم سید محمد قدسی، سال 1276 شمسی در بمبئی چاپی از دیوان حافظ به دست داد که ترکیبی از کار علمی نسخه شناسی و ذوق یک شاعر شیرازی بود.

پس بهترین تصحیح های دیوان حافظ عبارتند از:

1.قزوینی- غنی

اولین تصحیح علمی دیوان حافظ، همین چاپ است که در حدود هفتاد سال پیش صورت گرفته است.

2. خانلری

دکتر خانلری ابتدا در سال 1337، صد و پنجاه غزل حافظ را جداگانه تصحیح و چاپ کرد و پس از آن در سال 1359 کل دیوان حافظ را به چاپ رساند. ایشان در این چاپ بعضی از ایرادات چاپ قزوینی- غنی را نیز برطرف کرد.

3. عیوضی

دکتر رشید عیوضی، استاد دانشگاه تبریز سه نوبت دیوان حافظ را تصحیح کرده است. دکتر عیوضی در نوبت سوم، بسیاری دیگر از اشکالات طبع های پیشین را رفع و از هر حیث از دو ویرایش قبلی بهتر عمل کرده است.

4. سایه (هوشنگ ابتهاج)

استاد هوشنگ ابتهاج (ه.ا.سایه) در سال 73 دیوان حافظی منتشر کرد که ظاهر آراسته و چشم نواز دارد و از بهترین انواع حافظ است. این چاپ در سه قطع رحلی (بزرگ)، وزیری (متوسط) و جیبی منتشر شده است و صفحه آرایی فوق العاده ای هم دارد.

5. سلیم نیساری

دکتر سلیم نیساری، پس از بررسی پنج نسخه خطی قرن نهم همه اختلافات موجود در این نسخه ها را در دو جلد تحت عنوان «دفتر دگرسانی ها در غزل های حافظ» توسط انتشارات فرهنگستان به چاپ رسانده اند. تنها ایراد این کتاب این است که ایشان بدون هیچ توضیحی در حدود هفتاد غزل حافظ را از این دفتر حذف کرده اند.