زبان محلی رومانو در روستای زرگر قزوین

زبان رومانو در یکی از روستاهای ایران

مثل این که زر پاشیده باشند روی خاک، زمین های کنار جاده طلایی است. فرقی نمی‎ کند از کدام طرف نگاه کنی. راهی که به روستا می رود، یک جاده باریک است و در حاشیه اش گندمزارهای فراخ. گندم ها زیر آفتاب ظهر مثل طلا می درخشند و نسیمی که پیوسته و آرام می وزد، پریشان شان می کند.

«زرگر» نام روستای کوچکی است پس از آبیک؛ در جاده ای که از تهران به قزوین می رود. همان جا که روی یک تابلوی رنگ پریده آبی نامش را نوشته اند. روی همین تابلو کلمه دیگری هست که تمام راز این روستا در آن ریخته است:«زبان محلی:رومانو»

اهالی روستای زرگر از وقتی که یادشان می آید، به جز زبان فارسی یک زبان دیگر هم داشته اند. زبانی که زبان مادری آنهاست؛ به آن می گویند «رومانو». اصلا همین زبان است که حالا نام روستا را بر سر زبان ها انداخته. غریبه هایی که از جاده می گذرند راه شان را کج می کنند تا کوچه پس کوچه‎ های روستا و از هر رهگذری می پرسند که این زبان مادری عجیب که هیچ شباهتی به فارسی ندارد، چه قصه ای دارد؟ گردشگران از راه های دور می آیند و با نگاه های پرسشگر زرگری ها را متوقف می کنند که از روزگار رفته، از پدران شان و از روایت های زبانی بگویند که حالا برایش افسانه ها ساخته اند.

زبان مادری مردم روستای زرگر

مسافرانی از هند

ساکنان روستای زرگر خودشان هم نمی دانند که دقیقا از کجا و چه وقت در این نقطه از ایران ساکن شدند. از روم آمده اند یا از هند یا این که زمانی جزو روماهای ترکیه بوده اند و حالا سر از نقطه ای در چند کیلومتر آبیک درآورده اند. آنچه همه ساکنان روستا درباره آن اشتراک دارند، یک نکته است و آن این که اجدادشان هر که بوده اند در یک مقطع تاریخی و به دلایلی که تقریبا برای هیچ کس روشن نیست، در روزگاری دور از نقطه ای در شمال و شاید هم از نقطه ای از جنوب وارد ایران شدند و مانده اند و حالا میراث شان همین زبان رومانو است که نوشتنش به فارسی اگرچه غیرممکن نیست اما آسان هم نیست.

این که ساکنان روستای زرگر از کجا آمده اند بیش از آن که روایت های مستند و قطعی داشته باشد، آمیخته به قصه ها و شاید افسانه هایی شده که شماری از پژوهشگران و افراد مطلع روستا که درباره پیشینه تاریخی روستای زرگر مطالعاتی داشته اند، همه آنها را رد می کنند.

بعضی از این روایت ها سابقه رومانوها در ایران را تا چند هزار سال پیش عقب می برد و نیاکان آنها را رومی هایی که زمانی در جنگ ها به ایران آمده و ماندگار شده اند، معرفی می کند و برخی دیگر هم ساکنان روستای زرگر را از نسل رومی هایی دانسته که در زمان حمله اسکندر وارد خاک ایران و بعدها این جا ماندگار شدند. روایت دیگری که درباره این روستا نوشته اند این که در جنگ ایران و روم، شماری از رومانوها به دست پادشاه ایران اسیر شدند اما بعدها مورد عفو پادشاه قرار گرفتند و در نزدیکی قزوین یعنی همین روستای فعلی زرگر ساکن شدند اما این روایت ها چقدر به واقعیت نزدیک است؟

همایون زرگر، پ‍ژوهشگر و از چهره های فعال فرهنگی همین روستا سال هاست درباره زبان رومانو تحقیق می کند. او می‎گوید که بخش عمده ای از آنچه درباره تاریخ روستای زرگر و زبان رومانو در رسانه ها منتشر شده، واقعیت تاریخی ندارد.

زبان مادری مردم روستای زرگر

روستای زرگر در قزوین و همچنین روستای قشلاق بالا در شهریار تنها نقاطی در ایران هستند که زبان رومانو در زندگی روزمره مردم آنها هنوز جاری است و با کمترین تغییرات باقی مانده است. در برخی منابع به این موضوع اشاره شده که زبان زرگری در روستایی به نام وسمق هم رایج بوده اما پیگیری های «شهروند» نشان می دهد، ساکنان این روستا هم حالا این زبان را تقریبا از دست داده اند.

آن طور که همایون زرگر، پژوهشگر و متخصص در زمینه زبان زرگری می گوید، این زبان در دهه های گذشته به دلیل آمیخته شدن با زبان فارسی و به ویژه زبان ترکی تغییراتی کرده و بخشی از کلمات اصیل آن فراموش یا از دایره واژگانی این زبان حذف شده اند:«رومانو زبان ها در منطقه ای مثل اردبیل یا همین منطقه قزوین چون در محاصره زبان های دیگر ازجمله ترک زبان ها بوده اند، زبان شان تحت تاثیر قرار گرفته است. در زبان رومانویی که الان رایج است، کلمات ترکی زیاد است، البته من تلاش کرده ام با جمع آوری کلمات و افعال اصیل مانع از فراموش شدن آنها شوم اما به هرحال این زبان هم تحت تاثیر شرایط جدید و به ویژه تلویزیون درحال تغییر است و باید برای آن کاری کرد.» زبان رومانو در روستای زرگر اگرچه بین مردم همچنان جاری است و خیلی از زرگری ها تلاش می کنند تا این زبان را از کودکی به بچه هایشان بیاموزند اما کم نیستند بچه های نسل جدیدتر که به این زبان صحبت نمی کنند.

مهدی یکی از آنهاست، پسری ٣٨ساله که می گوید زبان رومانو را می فهمد اما نمی تواند به این زبان صحبت کند:«در خانه ما به زبان فارسی صحبت می کنند، ما هم از بچگی این زبان را یاد نگرفتیم، البته متوجه می شوم که چه می گویند اما خودم نمی ‎توانم جمله بندی و صحبت کنم.» آن طور که محمد می گوید بسیاری از خانواده ها در روستای زرگر با بچه هایشان به زبان رومانو حرف نمی زنند. این فاصله گرفتن از زبان مادری و جایگزینی تدریجی زبان فارسی در خانه های روستای زرگر درباره بچه های دهه های ٧٠ و ٨٠ جدی تر هم هست. از سوی دیگر، ازدواج با افرادی که بومی روستا نیستند و همچنین مهاجرت ها هم تاثیرگذار بوده است؛ بماند که در این میان و در نابودی زبان های محلی، تلویزیون هم نقش تعیین کننده ای دارد. در عین حال به اعتقاد محلی ها بخشی از تغییرات زبان رومانو تحت تاثیر افرادی است که از شهرهای دیگر به روستا می آیند. آنها مدتی پس از سکونت در این روستا، زبان رومانو را یاد می گیرند اما چون نمی توانند با ادبیات اصیل آن را صحبت کنند، خودشان در آن تغییراتی می دهند.

در میان زرگری ها البته خانواده ها و افرادی هم هستند که نگران فراموش شدن این زبان محلی اند و با بچه هایشان از همان وقتی که به دنیا می آیند، به زبان رومانو صحبت می کنند، با این امید که این زبان که زبان کاملی هست و دستور زبان خاص خود را دارد، باقی بماند.

به گفته همایون زرگر، زبان رومانویی که در ایران تلفظ می شود، با زبانی که در میان رومانوهای پراکنده در جهان تلفظ می‎ شود، تفاوت هایی دارد. درواقع این زبان در هر منطقه ای به نوعی تحت تاثیر زبان های رایج در آن منطقه قرار گرفته است.

زبان مادری مردم روستای زرگر

 
به گفته او بیشتر تعداد روماها در منطقه ای در اسپانیا ساکن اند و سایر آنها در کشورهای مختلف پراکنده هستند. نکته جالب درباره رومانو زبان ها این است که آنها در جست وجوی افراد همزبان خود هستند. چند سال پیش بود که بعضی از جوانان روستای زرگر پیامی را به زبان رومانو در اینترنت منتشر کردند و گفتند ما در این نقطه از ایران به این زبان صحبت می کنیم و از افرادی که این زبان را می فهمند خواستند تا با آنها تماس بگیرند. بعد از انتشار این پیام بود که سه نفر روما یک کانادایی، یک انگلیسی و یک فرانسوی به ایران آمدند. گفتند که سال ها پیش یک بار در سفری به ایران آمده بودند تا بازمانده روماها را پیدا کنند و به دنبال آنها تا فارس و خوزستان رفته بودند اما مقر اصلی روماها یعنی همین روستای زرگر را پیدا نکرده بودند.

رومانو زبان های پراکنده در جهان اگرچه هر کدام در کشوری ساکن اند اما پرچمی با نماد یک چرخ برای تعریف هویت خودشان دارند. «مجتبی مطهری» از جوانان روستای زرگر که با تعدادی از آنها در خارج از ایران در ارتباط است، به این نکته اشاره می کند که گروهی از روماهای ساکن کشورهای اروپایی، تلاش هایی برای ثبت زبان رومانو در یونسکو آغاز کرده اند. آنها می خواهند این زبان را به عنوان شاخه ای از زبان های هند و اروپایی در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت کنند. کمترین نتیجه ثبت این زبان در فهرست میراث موردحمایت یونسکو این است که شاید روماها بتوانند توجه جهانی را برای حفظ این زبان جلب کرده و حمایت هایی برای صیانت و پیشگیری از نابودی از آن دریافت کنند.
شایعه ای بیش نیست!

در گزارش ها و خبرهایی که از روستای زرگر منتشر شده خیلی ها به آن عنوان روستای نیمه اروپایی ایران را داده اند، بعضی ها هم نوشته اند از میانه روستا رودخانه ای می گذرد که مردم با قایق در آن تردد می کنند! خیلی ها هم گفته اند اهالی این روستا رومانو حرف می زنند و به خط لاتین هم می نویسند. این جا اما پشت زمین های زرد و سبز روستای زرگر، نه از رودخانه و مردم قایق سوار خبری هست و نه مردمش به خط لاتین می نویسند و همه اینها... شایعه ای بیش نیست.

شهلا زرگر، یکی از زرگرها که زنی میانسال است، در مغازه کوچکی در روستا یک روز دیگر را آغاز کرده و همان طور که مثل همه روزهای دیگر حساب خرید مشتری ها را در دفتری ثبت می کند، از تعجبش درباره مطالبی که درباره این روستا نوشته اند، می گوید:«زبان ما رومانو است. در دنیا افراد دیگری هم هستند که به این زبان حرف می زنند ولی ما هیچ وقت این جا به زبان لاتین ننوشتیم. خط ما فارسی است، همه بچه های ما فارسی می نویسند و نمی دانم چطور و از کجا این اطلاعات غلط از روستای ما منتشر شده که این جا همه به لاتین می نویسند!»

زبان مادری مردم روستای زرگر