زندگینامه ابوریحان بیرونی، دانشمند بی نظیر ایرانی
ابو ریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی بزرگ ایرانی در زمینه های مختلف مانند جغرافیا، زمین شناسی، مردم شناسی، ریاضیات، اختر شناسی، فیزیک و ... است. ابو ریحان بیرونی را نه تنها می توان دانشمند عصر خود نامید بلکه او بزرگ ترین دانشمندان ایرانی در همه اعصار و پدر علم انسان شناسی و هندشناسی است.
به مناسبت 13 شهریور ماه روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی مختصری از زندگینامه این دانشمند بزرگ را در این بخش از فرهنگ و هنر نمناک آورده ایم.
تولد ابوریحان بیرونی
ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در تاریخ هجدهم دی ماه سال 351 خورشیدی در شهر کاث یکی از شهرهای ولایت خوارزم به دنیا آمد. پدر ابوریحان، ابوجعفر احمد بن علی اندیجانی، اخترشناس دربار خوارزمشاه ومادر او ماما بود.
علت شهرت ابوریحان به بیرونی
به دلیل حسادت و بدگویی پدر ابوریحان را از دربار اخراج کردند به همین خاطر او در یک روستا در اطراف خوارزم ساکن گردید و چون برای مردم روستا بیگانه بودند،آن ها را بیرونی می نامیدند.
شروع یادگیری و تحصیلات
ابوریحان بیرونی از همان کودکی علاقه زیادی به کسب دانش داشت و از همان زمان شروع به یاد گیری علوم مختلف کرد. او در دوران کودکی پدرش را از دست داد و با مادرش تنها زندگی می کرد.
ابوریحان پس از آشنایی با امیرنصر منصور بن علی بن عراق ریاضیدان و ستاره شناس مشهور آن زمان وارد دربار خوارزمشاه شد و به مدرسه سلطانی خوارزم رفت و به فراگیری علوم مختلف مشغول شد.
آغاز فعالیت های جدی در اخترشناسی
ابوریحان در سن 17 سالگی شروع به فعالیت در اخترشناسی نمود. او با استفاده از حلقه ای درجه دار (حلقه ی شاهیه) ارتفاع نصف النهاری خورشید در کاث را به دست آورد و موفق شد انقلاب تابستانی را در یک روستا در نزدیکی کاث رصد نماید.
ابوریحان قبل از سن 22 سالگی تحقیق و نگارش کتابی با نام نقشه کشی را آغاز کرد و به بررسی نقشه های جغرافیایی و ترسیم نیم کره زمین پرداخت.
ابوریحان در هفتم خرداد ماه سال 387 قمری، خورشید گرفتگی را رصد نمود. در زمینه اختر شناسی ابوالوفای بوزجانی نیز با ابو ریحان بیرونی همکاری نمود و او خورشید گرفتگی را به صورت همزمان با ابو ریحان از شهر بغداد رصد کرد و ابوریحان از روی مشاهده اختلاف زمانی، اختلاف جغرافیایی آن دو شهر را به دست آورد.
سفرها و حکومت های هم دوره
ابوریحان بیرونی برای فراگیری و تحقیق علوم مختلف در بیست و پنج سالگی از خوارزم به خراسان و از آنجا به ری و طبرستان و جرجان شهری نزدیک گنبد قابوس سفر کرد وگرچه در جرجان قابوس بن وشمگیر ابوریحان را به وزیر علومم دربار دعوت کرد اما او نپذیرفت و چند سال بعد به خوارزم بازگشت.
رفتن ابوریحان به خوارزم مصادف با روی کار آمدن ابوالعباس مامون بود. ابوریحان بیرونی در دربار آل مامون ارج و قرب زیادی داشت و هفت سال مشاور ابوالعباس مامون بود و آن قدر معتمد او شده بود که امیر وی را به سفرهای سیاسی می فرستاد اما او علاقه زیادی به سیاست نداشت.
بعد از حمله محمود غزنوی به خوارزم ، محمود غزنوی از دربار خوارزم خواست که دانشمندان را به دربار غزنه بفرستد. ابن سینا و جرجانی، دانشمندان هم عصر ابوریحان، به گرگان رفتند اما ابوریحان بیرونی طبق گفته برخی منابع تاریخی بعد از فتح خوارزم توسط غزنویان، به عنوان اسیر به غزنه برده شد.
زندگی ابوریحان بیرونی با حکومت سامانیان، غزنویان و صفاریان همزمان بود.
درگذشت ابوریحان بیرونی
ابوریحان در دوره شاهی سلطان محمود، مسعود، مودود و حتی عبدالرشید زیست. علت درگذشت ابوریحان بیرونی کهولت سن بوده است؛ ابوریحان بیرونی در هنگام مرگ بیشتر از 80 سال عمر داشت.
ابوریحان بیرونی در تاریخ بیست و دوم آذر ماه سال 427 خورشیدی برابر با 13 دسامبر 1048 میلادی و 27 جمادی الثانی 440 قمری در غزنه در اوان انقلاب سلجوقیان و پادشاهی مسعود بن محمود غزنوی درگذشت.
مقبره ابوریحان بیرونی
مقبره ابوریحان بیرونی درمنطقه موسوم به باغ بهلول در جنوب شرقی شهر غزنی افغانستان واقع شده است. مقبره ابوریحان بیرونی ترکیب از معماری عصر غزنوی با شاخصه هایی از طرح های اسلامی است که به صورت یک ستاره هشت ضلعی طراحی شده است.
نوشته ها و کتاب های ابوریحان بیرونی
اغلب آثار ابوریحان بیرونی از بین رفته و تنها کمتر از یک پنجم از آن ها باقی مانده است. ابو ریحان در زمان حضور خود در شهر جرجان کتاب آثارالباقیه را در سن 28 سالگی نوشت. پس از ورود ابوریحان بیرونی به غزنه او باقی عمر خود را در دربار غزنه زیست؛ اما نتوانست با سلطان محمود ارتباط نزدیکی برقرار نکرد. او به اسارت خود در دربار غزنوی در مقدمه کتاب «تحدید نهایات الاماکن» اشاره کرده است.
ابوریحان در لشکرکشی سلطان محمود به هند، راهی هند شد و به فرهنگ این کشور علاقه مند شد و سانسکریت و علوم هندی را در هند آموخت و آثار هندوان را به طور مستقیم مطالعه نمود و پس از هفت سال تحقیق، کتاب «تهدید النهایات الاماکن» را که در آن نوشته چگونه در هند با استفاده از اسطرلاب به اندازه گیری قطر زمین پرداخته است را به پایان رساند. سن بالای ابوریحان و نابینایی وی در پایان عمر سبب شد او برای نوشتن از دستیار استفاده کند.
ابوریحان بیرونی بیش از 153 اثر گردآوری نمود اما متاسفانه تنها 35 اثر از ابوریحان بیرونی به جا مانده است که مهم ترین آثار ابوریحان بیرونی عبارت اند از:
- آثار الباقیه (الاثار الباقیه عن قرون الخالیه)
- اسطرلاب (کتاب فی استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعه الاصطرلاب)
- سدس (حکایه الاله الموسمومه بالسدس الفخری)
- تحدید (تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن)
- چگالی ها (مقاله فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی الحجم)
- سایه ها (افراد المقال فی امر الاظلال)
- وترها (استخراج الاوتار فی الدائره)
- التفهیم (التفهیم لاوائل صناعه التنجیم)
- ماللهند (تحقیق ماللهند من مقوله مقبوله فی العقل او مرذوله)
- قره الزیجات
- قانون مسعودی
- ممرها (تمهید المستقر لتحقیق معنی الممر)
- الجماهر (الجماهر فی معرفه الجواهر)
- تسطیح (تسطیح الصور و تبطیح الکور)
- مغالید (مغالید علم الهیئه مایحدث فی سطح بسیط الکره)
- صیدله (کتاب الصیدله فی الطب)
پژوهش ها و اختراع های ابوریحان بیرونی
- ترازویی برای اندازه گیری وزن مخصوص جامدات
- چگالی سنج
- به دست آوردن جَیب یک درجه
- قاعده ی تسطیح کُره و ترسیم نقشه های جغرافیایی
- چاه آرتزین
- حرکت خاصه وسطی خورشید
- خاصیت فیزیک الماس و زمرد
- جزرومد رودها و نهرها
- چشمه های متناوب
- اشکال هندسی گُل ها و شکوفه ها
- امکان خلأ
- کیفیت و چگونگی ساختن عسل توسط زنبور عسل
- رصد خسوف و کسوف
- مقدار حرکت دوری ثوابت
- تحقیق در تأسیس دولت ساسانیان
- اطلاعات دقیق و کشف سلسله ی هخامنشیان
- تصاعیف خانه های شطرنج
- ساختن کره جغرافیایی
- ساختن آلات و افزارهای رصدی همانند سه میله، شاغول و غیره.
- طرح نظریاتی درباره ی وجودِ قاره آمریکا
- قاعده ی یافتن سمت قبله و ساختن محراب مساجد
جایگاه ابوریحان در خارج از کشور
ابوریحان بیرونی یکی از دانشمندان بزرگ ایرانی در زمینه های مختلف علمی بوده است و نزد ایرانیان جایگاه والایی دارد تا جایی که جلال الدین همایی بر این عقیده است که از صدر اسلام تاکنون، هیچ دانشمند و نابغه ای در دنیا، از لحاظ علمی به پای ابوریحان بیرونی نرسیده است.
ابوریحان بیرونی در نزد اروپایی ها نیز از احترام بسیاری زیادی در طول تاریخ برخوردار بوده است. ادوارد زاخو نیز درباره این حکیم برجسته می گوید:«ابوریحان بیرونی، بزرگ ترین نابغه ای است که تاریخ به خود دیده است».
