قرض دادن در اسلام چه حکمی دارد؟

حکم قرض دادن از منظر اسلام

قرض دادن به مومن امری مشروع و پسندیده است و ائمه معصومین (ع) در مورد کمک مالی به برادر دینی، به ما سفارش کردند و دستور دادند، گاهی به برادران مومن خود قرض دهید بدون این که ضمانت و سود دریافت نمایید.

معنای قرض دادن چیست ؟

قرض در لغت به معنای قطع کردن با دندان است و فردی که پولی را از کسی قرض می گیرد آن فرد مالی را که او می طلبد از خود جدا نموده و به او عطا می کند . در اصطلاح فقهی قرض بدین معنی است که کسی مال خود را به دیگری تملیک می کند و فرد قرض گیرنده نسبت به ادای خود آن مال یا مثل آن و یا قیمت آن ضامن می شود و تعهد می نماید.

معنای قرض الحسنه

قرض الحسنه از کلمه قرض و صفت حسن تشکیل شده است و مالی است که بدون دریافت هیچ اضافه و سودی به طرف دیگر می دهند تا او از آن استفاده کند و در وقت مقرر آنرا پس دهد.

آیات بقره / 245، مائده/ 12، حدید/ 11 و 18، تغابن/ 17، مزمل/ 20، در قرآن به قرض الحسنه اشاره کرده است و در روایاتی از معصومین علیه السلام از وام دادن به مومن تعبیر به «قرض حسن» شده است.

قرض دادن در اسلام چگونه است؟

در پس قرض دادن چه انگیزه ای وجود دارد؟

وقتی کسی به دیگری مالی را قرض می دهد و مدت زمانی را از تصرف مال چشم پوشی می کند و توقع هیچ گونه سودی را ندارد این سوال برای برخی از افراد پیش می آید که چه انگیزه ای در پس قرض دادن وجود دارد؟

انگیزه های احتمالی قرض دهنده عبارتند از:

1- پاداش اخروی

2- کسب اخلاق پسندیده (دوری از بخل) (مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول، ج 19، ص 424، ح 47)

3- تعاون و همیاری (قبانچی، حسین السیدعلی، شرح رسالة الحقوق، اسماعیلیان، ج 2، ص 270)

4- پس انداز

5- کسب جایزه.

انگیزه اول اخروی و انگیزه دوم و سوم معنوی و انگیزه چهارم و پنجم مادی است .

آداب و شرایط قرض دادن به برادران مؤمن

1. قرض همراه با اخلاص باشد.

2. با رضایت کامل باشد.

3. قرض از مال حلال باشد.

4. قرض مکتوب شود یعنی مقدار قرض داده شده نوشته شود.

5. قرض دهنده باید منتظر بماند تا پرداخت قرض برای او امکان‏پذیر شود و اگر برای فرد قرض گیرنده امکان پذیر نیست مال را پرداخت کند ، قرض دهنده نباید او را تحت فشار قرار دهد و باید به او مهلت دهد.

آداب قرض دادن در اسلام

نظر ائمه درباره قرض گرفتن

گرچه ائمه قرض دادن و کمک مالی به مومنان را یک امر پسندیده می دانند و به آن بسیار سفارش می کنند اما آنها قرض گرفتن یک امر ناپسندی می دانند مگر آنکه در جهت رفع یکی از نیازهای ضروری مثل نیاز به مسکن یا ازدواج، تشریعی مانند حج و یا اجتماعی مانند رعایت شان فرد در جامعه باشد.

از مصداق های قرض ممنوع و ناپسند در روایات این است که انسان برای برآوردن نیاز غیر ضروری قرض کند و اطمینان داشته باشد که نمی تواند قرض خود را ادا کند.

گرفتن سود همراه با پول قرض داده شده

دو مشخصه مهم قرض الحسنه «داشتن انگیزه معنوی یا اخروی برای قرض دهنده» و نیز «صرف آن در جهت رفع نیاز ضروری قرض گیرنده» با توجه به مطالب بالا ظاهر می گردد.

با توجه به مضامین روایات اگر فرد قرض دهنده بعد از وصول قرض خود مبلغی فراتر از اصل مال را با عناوینی همچون کارمزد، خسارت تاخیر تادیه و جبران کاهش ارزش پول بگیرد ، این کار از جهت حقوقی و فقهی هیچ ایرادی ندارد اما قرض را از قرض الحسنه دور می کند.

رابطه صدقه دادن و قرض الحسنه چیست؟

دو دسته نیازمند وجود دارد :

دسته اول گروهی هستند که نمی توانند پولی را که می گیرند را در وقت معین پس بدهند .

گروه دوم افرادی هستند که به دلیل برخورداری از بعضی امکانات، اطمینان به باز پرداخت دارند و می توانند در زمان معین پول را پس بدهند.

قرض الحسنه در فرهنگ اسلامی بهترین ابزار برای رفع فقر گروه دوم است . صدقه دادن و قرض الحسنه هر دو ابزارهایی جهت رفع نیاز نیازمندان هستند و در هر دو نوعی تعاون و یاری و ایثار و از خود گذشتگی مشاهده می شود.

نکته ای قابل تأمل...

قرض الحسنه در اوایل انقلاب، زیاد بود امّا برخی افراد پول هایشان را از قرض الحسنه ها برداشتند و در بانک ها برای سود دهی گذاشتند و گفتند از سود پول هایمان به دیگران قرض می دهیم که در آن زمان آیت الله العظمی بهجت فرمودند:از این به بعد فقر در جامعه زیاد می شود و همان هم شد.

قرض دادن در اسلام و نظرات بزرگان

قرض دادن، به نوعی معامله کردن با خدای خود است

در آیاتی از قرآن کریم که به قرض اشاره شده است طرف قرض را خداوند می داند و در هیچ یک از آیات به قرض دادن به شخصی اشاره نمی شود زیرا قرض الحسنه نیت الهی دارد وبه این علت که هیچ سودی در آن در نظر گرفته نمی شود تنها برای رضای خدا صورت می گیرد.

در آیه 111 سوره توبه اشاره شده که کسی که قرض می دهد، در حال معامله با خداست و خداوند اموال و جان های انسان ها را در مقابل بهشت معامله می کند.

بر اساس آیه شریفه «مَن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ» (حدید/11)، گیرنده قرض خداست و علت آن روشن است.

در آیه دیگری از سوره حدید تقریباً همین معنا مطرح شده است:«إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ» (حدید/18).

در سوره بقره آمده است که «مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَةً وَاللّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ» (بقره/245).

مورد دیگر در سوره مائده آمده است که «وَلَقَدْ أَخَذَ اللّهُ مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَبَعَثْنَا مِنهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیبًا وَقَالَ اللّهُ إِنِّی مَعَکُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاَةَ وَآتَیْتُمُ الزَّکَاةَ وَآمَنتُم بِرُسُلِی وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَّأُکَفِّرَنَّ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَلأُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ فَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ مِنکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِیلِ» (مائده/12).

در سوره تغابن نیز قرض الحسنه مورد اشاره قرار گرفته است. در این آیه آمده است که «إِن تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعِفْهُ لَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ» (تغابن/17).

در آیه دیگری آمده است که «...وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» (مزمل/21).

در آیه شریفه «إِنَّ اللّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُوْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ ...» (توبه/111) به صراحت ذکر شده است که خداوند اموال و جان های انسان ها را در مقابل بهشت معامله می کند.

در آیاتی که به قرض اشاره شده است، عملاً گفته می شود کسی که قرض می دهد، در حال معامله با خداست، زیرا عملاً سودی از اشخاص نمی گیرد.

قرض دادن در اسلام چگونه باید باشد؟

چند روایت پیرامون اهمیت و آداب قرض الحسنه

امام صادق (ع) فرمود:کسی که مالی را به کسی وام دهد، و مدتی برای (پرداخت) آن معین کند، و آن قرض در مدّت معیّن وصول نگردد، به ازای هر روز تأخیر، ثواب یک دینار صدقه را برای او خواهد داشت.

عبد اللَّه بن سنان از امام صادق (ع) روایت کرده است که رسول خدا (ص) فرمود:اگر هزار درهم را دو بار (به کسی) قرض بدهم، در نزد من خوش تر از آن است که آن را یک بار (و یک جا) صدقه دهم، و همان طور که برای کسی که از تو قرض می‏گیرد، جایز نیست که در صورت توانائی در بازدهی قرض خود تعلل کند و آن را به تأخیر بیندازد، همچنین برای تو جایز نیست- اگر بدانی که او در مضیقه و تنگدستی است- او را (در پرداخت بدهی خود) در فشار قرار دهی و از او مطالبه کنی.

پیامبر(ص) می فرماید:اَلصَّدَقَةُ بِعَشرَهٍ وَ القَرضُ بِثَمانِیهَ عَشرَ وَ صِلَهُ الاِخوانِ بِعِشرینَ وَ صِلَهُ الرَّحِمِ بِاَربَعَةٍ وَ عِشرینَ؛ صدقه دادن، ده حسنه؛ قرض دادن، هجده حسنه؛ رابطه با برادران دینی، بیست حسنه؛ و صله رحم، بیست و چهار حسنه دارد

امام صادق(ع) نیز قرض دادن را بهتر از صدقه دادن می داند و می فرماید:لاِنْ اُقْرِضَ قَرْضا اَحَبُّ اِلَی مِنْ اَنْ اَصِلَ بِمِثْلِهِ؛ مالی را قرض بدهم، بیشتر دوست دارم تا آن را ببخشم.

پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم:منْ أَقْرَضَ مَلْهوفا فَأَحْسَنَ طِلْبَتَهُ اسْتَأْنَفَ الْعَمَلَ وَ أَعْطاهُ اللّه بِکلِّ دِرْهَمٍ أَلْفَ قِنْطارٍ مِنَ الْجَنَّةِ؛ هر کس به گرفتار و درمانده ای قرض بدهد و در پس گرفتن آن خوشرفتاری کند[گناهانش پاک شده] اعمالش را دوباره شروع می کند و خداوند در برابر هر درهم، هزار قنطار(ثروتی فراوان) در بهشت به او عطا کند.

پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم:منِ احْتاجَ إِلَیهِ أَخوهُ الْمُسْلِمُ فی قَرْضٍ وَ هُوَ یقْدِرُ عَلَیهِ فَلَمْ یفْعَلْ حَرَّمَ اللّه عَلَیهِ ریحَ الْجَنَّةِ؛ کسی که برادر مسلمانش در قرضی به او نیاز پیدا کند و او بتواند قرض بدهد و چنین نکند، خداوند بوی بهشت را بر او حرام می کند.

پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم:مَنْ أَرادَ ان تُسْتَجابُ دَعْوَتُهُ و أَنْ تُکشَفَ کرْبَتُهُ فَلْیفَرِّجْ عَنْ مُعْسِرٍ؛ هر کس می خواهد دعایش مستجاب و اندوهش برطرف شود، به تنگدست مهلت دهد. ببینید خداوند برای نیت شما چه پاداشی در نظر گرفته است

امام صادق علیه السلام:قَضَاءُ حَاجَةِ المُؤمِن خَیرٌ مِن عِتقِ ألفِ رَقَبَةٍ وَ خَیرٌ مِن حُملَانِ ألفِ فَرَسٍ فی سَبِیلِ اللهِ. بر آوردن نیاز مؤمن بهتر است از آزاد کردن هزار بنده و بهتر است از تجهیر کردن هزار اسب برای جهاد در راه خدا.

امام صادق علیه السلام:فاِنْ اَعْطاهُ اَکثَرَ مِمّا اَخَذَهُ مِنْ شَرْطٍ بَیْنَهُما فَهُوَ مُباحٌ لَهُ، وَ لَیْسَ لَهُ عِنْدَ اللّه ثَوابٌ فیما اَقْرَضَهُ؛ اگر قرض گیرنده بدون قرار قبلی، سودی به قرض دهنده بدهد مُباح است، ولی آن قرض دهنده پاداشی از خدا نخواهد گرفت.

امام علی علیه السلام:و اغْتَنِمْ مَنِ اسْتَقْرَضَک فی حالِ غِناک لِیَجْعَلَ قَضاءَهُ لَک فی یَوْمِ عُسْرَتِک؛ غنیمت بدان کسی را که در زمان توانگریت از تو قرض بخواهد تا در روز تنگدستی ات(قیامت) بپردازد.

منابع :

اسلام کوئست / تبیان / حوزه