معرفی کامل انواع سازهای اصیل ایرانی و اجزای تشکیل دهنده آنها

معرفی انواع سازهای ایرانی

همانطور که می دانید به ابزارها و وسیله ی نوازندگی موسیقی می گویند احتمال دارد صدای انسانی قدیمی ترین وسیله تولید موسیقی بوده است انسان های اولیه پیش از داشتن خط و زبان توسط حنجره خود اقدام به تکرار صداهای طبیعت کرده و با دمیدن در تنه تو خالی درختان ، استخوان توخالی یا شاخ حیوانات و صدف موجودات دریایی صداهای مختلف و قوی از خود در می آوردند و از آن صداها برای ایجاد ارتباط ، اعلام خطر و همچنین ایجاد ترس در دل حیوانات و دشمن استفاده می کردند که با گذر زمان و به تدریج این آلات به سازهای کامل امروزی مبدل شد.

بنابراین پس از آن انواع سازهای کوبه ای به عنوان آلات موسیقی معرفی شده و پس از همه این ها نیز می توان گفت سازهای بادی قدمت بیشتری دارند. قطعه ای استخوان سوراخ شده که متعلق به دوران انسان نئاندرتال می باشد به عنوان قدیمی ترین سازه بادی کشف شده است.

جالب است بدانید آلات و سازهای موسیقی ایرانی به دو قسمت کلی سازهای موسیقی دستگاهی ایران و سازهای موسیقی نواحی ایران تقسیم می شود که در ادامه این بخش از فرهنگ و هنر پلاس وی با معرفی آن ها ،شما مخاطبان عزیز را با دنیای موسیقی آشناتر می کنیم.

با انواع سازهای ایرانی بیشتر آشنا شوید

چنانچه پیشتر اشاره کردیم ساز های مورد استفاده در ایران به دو دسته تقسیم شده اند:

1- سازهای استفاده شده در موسیقی نواحی ایران

2- سازهای استفاده شده در موسیقی دستگاهی ایران

انواع ساز های مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران

تار

ساز تار شامل اجزای زیر می باشد:

• پوست
• کاسه طنینی
• سیم گیر
• سرپنجه
• خرک
• گوشی ها
• دستان ها
• شیطانک
• دسته

تار متعلق به ساز های زهی مضرابی مقید می باشد که از پوست ، چوب ، استخوان ، فلز و زه در ساخت آن به کار برده شده است و حدود 95 سانتیمتر طول دارد. برای نواختن با این ابزار موسیقی نوازنده در حالت نشسته تار را به شکل افقی روی ران پای خود قرار داده و با مضرابی که در دستش وجود دارد شروع به ضربه زدن به سیم ها می کند.

این تار از 6 سیم فلزی تشکیل شده است که به طور معمول سیم های اول و دوم با همدیگر سیم های سوم و چهارم با هم کوک شده و در نهایت سیم 5 با سیم های اول و دوم هم صدا می شود و سیم ششم یک اکتاو بم تر سیم های اول و دوم کوک می شود.

سه تار

ساز سه تار نیز اجزای تشکیل دهنده شبیه به تار دارد که به شرح زیر می باشد:

• دسته
• صفه رو
• گوشی ها
• سین گیر
• کاسه طنینی
• خرک
• سرپنجه
• دستان ها
• شیطانک

سه تار نیز جزو سازهای زهی مضرابی مقید است که در ساخت آن نیز از فلز ، چوب و نخ نایلون یا زه استفاده شده است. باید بدانید پیش از این سه تار را متعلق به خانواده تنبور می دانستند اما اکنون به ساز تار نزدیکتر می باشد. برای نواختن این ساز نوازنده در حالت نشسته سه تار را روی ران پا قرار داده و سر انگشتان دست چپ را در راستای دسته روی دستانها حرکت می دهد.

به خاطر وزن سبکی که سه تار دارد می توان به حالت ایستاده نیز آن را نواخت. این ساز دارای چهار سیم فلزی در ضخامت های متفاوت می باشد شنیده شده است درویشی سه تار نواز به نام مشتاق علی شاه سیم چهارم این ساز را به آن اضافه کرده و نوازندگان نام آشنا سیم چهارم این ساز را به اسم مشتاق می شناسند.

نت موسیقی سه تار با کلید سل خط دوم است و ناگفته نماند پهنای معمول صدای سه تار به سه اکتاو نزدیک می باشد.

سنتور

ساز سنتور تشکیل شده است از اجزایی همچون:

• صفه رو
• شیطانک
• سیم گیر
• گوشی ها
• جعبه صوتی
• پل ها
• خرک و مفتول روی خرک
• کلید کوک

ساز سنتور سازی از خانواده زهی مضرابی مطلق و به شکل ذوزنقه متساوی الساقین است که از فلز و چوب ساخته شده است. این ساز را به حالت نشسته طوریکه ضلع بزرگ آن مقابل نوازنده و به صورت افقی قرار دارد به وسیله دو مضراب چوبی توسط نوازنده نواخته می شود.

از چوب های محکمی همچون فوفل و گردو در ساخت این سنتور استفاده می شود های مختلفی برای سنتور تعریف شده اما به طور رایج سنتور معمولی دارای 9 خرک سل کوک می باشد.

72 سیم روی یک سنتور وجود دارد که محل قرار گیری 36 سیم آن به رنگ زرد در گروه های چهارتایی روی 9 خرک سمت راست می باشد و 36 تیم دیگر آن به رنگ سفید روی 9 خرک سمت چپ در گروه های 4 تایی قرار دارند.

این ساز به طور معمول یک نت بیشتر از سه اکتاو وسعت دارد و چنانچه پوزیسیون چهارم مورد استفاده قرار گیرد این پهنا بیشتر هم خواهد شد.سنتور در 3 پوزیسیون 27 صدا دارا است و نت نویسی آن با کلید سل خط دوم میسر است.

از انواع سنتور می توان به سنتور لاکوک ، سنتور کروماتیک ، سنتور معمولی سل کوک ، سنتور باس و همچنین سنتور کروماتیک بم اشاره کرد.

انواع سازهای موسیقی ایرانی را بشناسید

بربط (عود)

از اجزای تشکیل دهنده ساز می توان اشاره به لیست زیر کرد:

• صفه رو
• خرک و سیم گیر
• دسته
• شیطانک
• سرپنجه
• پل
• گوشی ها

بربط از دیگر آلات موسیقی ایرانی می باشد که در زبان عربی آن را عود نامیده اند. این ساز جزو سازهای زهی مضرابی مقید می باشد که در ساختش از نایلون یا زه ، چوب و استخوان استفاده شده است.عود از آن دسته سازهای قدیمی و مهم ایران محسوب می شود که شامل 10 وتر بوده دو به دو باهم به طور هم صدا کوک می شوند.

بربط نزدیک به دو اکتاو وسعت دارد و نکته نویسی آن کلید سل خط دوم و گا ها باکلید فا خط چهارم انجام می شود.

ساز نی

جنس این ساز بادی کهن از گیاه نی به طول شش گره و هفت بند می باشد به خاطر همین به آن نام نی هفت بند نیز داده اند زمانی که این ساز نواخته می شود از دهانه آن هوا وارد شده و با انگشت گذاری روی سوراخ ها و تغییر فشار هوا صدا های متفاوتی ایجاد می شود وسعت معمول این ساز معروف تقریبا دو اکتاو و نیم می باشد.

وسعت نی چهار منطقه صوتی تقسیم می شود که آن چهار منطقه شامل صدای اوج ، صدای بم و بم تر ، صدای غیث و صدای پس غیث می باشد کلید سل خط دوم نیز نت نویسی آن را بر عهده دارد.

ساز قیچک

اجزای اصلی و تشکیل دهنده ساز قیچک:

• دسته
• پوست
• گوشی ها
• کاسه
• سرپنجه
• سیم گیر
• شیطانک
• خرک

یکی دیگر از ساز های زهی قیچک میباشد که جزو سازهای آرشه ای مقید می باشد و در ساخت آن فلز،چوب و پوست استفاده شده است. طرز نواختن این ساز همانند ساز کمانچه است و در موسیقی نقاط مختلف کشورمان ایران به کار می رود . تقریبا دارای 56 سانتی متر طول می باشد ، کوک سیم های سوم و چهارم قیچک در مقام های متفاوت قابل تغییر است و کوک سیم های قیچک معمولی به شکل پنجم های پایین رونده است .

حدود 2 اکتاو وسعت صوتی آن بوده و به دلیل نداشتن دستان بندی قابلیت اجرا در تمام فواصل موسیقی ملی ایرانی را دارد . نت نویسی قیچک آلتو و معمولی به وسیله کلید سل خط دوم و قیچک باز با کلید فا خط چهارم می باشد.

انواع آلات موسیقی ایرانی و اجزای تشکیل دهنده آنها

ساز قانون

ساز قانون تشکیل شده است از اجزایی همچون:

• پوست
• گوشی ها
• سیم گیر
• پل
• سوتی
• پرده گردان
• کلید کوک
• خرک
• صفه رو
• شیطانک

ساز قانون نیز از آن دسته سازهای ایرانی زهی مضرابی مطلق میباشد که به شکل ذوزنقه ای قائم الزاویه است که به وسیله پوست ، چوب ، استخوان ، فلز و زه ساخته شده است. روش نواختن این ساز توسط نوازنده در حالتی است که ضلع بزرگتر آن روی میز یا پای نوازنده و به سمت او قرار دارد و با دو انگشت سبابه دست چپ و راست مجهز به مضراب نواخته می شود.

به طور معمول شامل ابریشم روکش دار یا نایلون ، 82 وتر از جنس زه می باشد که در بخش بم وترهای فلزی روکش دار مورد استفاده قرار می گیرد و بیشتر آنها در قسمت بم ، تکی و یا دوتایی در گروه های سه تایی با یکدیگر هم صدا کوک می شوند.

صدای قانون در ایران تقریباً سه اکتاونیم وسعت دارد و نت نویسی آن روی دو حامل انجام می شود برای تقریبا یک اکتاو از صدا های بم با کلید فا خط چهارم و بقیه با کلید سل خط دوم صورت می پذیرد.

دف،دایره،دایره زنگی

اجزای تشکیل دهنده ی دف

• شستی
• حلقه ها
• گل میخ
• کمانه
• پوست

یکی دیگر از ساز های کوبه ای دف نام دارد که با استفاده از پوست، چوب، فلز ساخته می شود. بدنه ی آن به شکل دایره و حدودا دهانه ای به قطر 60سانتی متر دارد.در فاصله های معین حلقه های فلزی در طول جداره ی داخلی دف تعبیه شده است.

هم خانواده های دف

دایره:دایره نوع مجلسی و کوچک تر دف است.

دایره زنگی:این ابزار دایره ای شکل، دارای یک کمانه ی چوبی می باشد که در امتداد جدار کمانه و در فاصله ی نزدیک شکاف هایی به وجود آمده است و در درون آنها سنج های کوچک مضاعفی کار گذاشته شده است.

کمانچه

اجزای اصلی کمانچه:

• گوشی ها
• پایه
• دسته
• سرپنجه
• خرک
• شیطانک
• سیم گیر
• کاسه طنینی
• پوست

کمانچه نیز جزو آلات موسیقی ایرانی و متعلق به ساز های زهی آرشه ای مقید می باشد که از استخوان، پوست، چوب و فلز در ساخت آن استفاده شده است. طول آن تقریبا 75 سانتی متر از پایه فلزی تا صراحی است .نواختن این ساز در حالت نشسته و به صورت عمودی در دست چپ نوازنده انجام می شود .

چنانچه بخش فرهنگ و هنر پلاس وی اشاره میکند انگشتان دست چپ نوازنده در طول دسته حرکت کرده و به وسیله آرشه با دست راست، حرکات رفت و برگشت بر روی سیم ها به صورت افقی کشیده می شود. کمانچه شامل چهار سیم فلزی با ضخامت های مختلف می باشد.

حدودا 3 اکتاو وسعت معمول این ساز می باشد . نت نویسی کمانچه با کلید سل خط دوم حامل صورت گرفته و یک پرده بالاتر از ساز های مضرابی نت نویسی می شود.

رباب

اجزای تشکیل دهنده ساز رباب:

• پوست
• دسته
• سینه
• خرک
• دستان ها
• سرپنجه
• گوشی ها
• شیطانک
• سیم گیر
• کاسه طنینی

ساز رباب نیز مطعلق به ساز های زهی آرشه ای مقید می باشد که از پوست، نخ نایلون یا زه و چوب در درست کردن آن استفاده شده است. این ساز از کهن ترین ساز های نواحی ایران وآلات موسیقی ایرانی است که در حجاری ها و ادبیات رد و نشان آن به وضوح مشاهده می شود.

در بعضی مناطق آن را مانند تار و با مضراب می نوازند ولی در بعضی نواحی آن را همچون کمانچه و با آرشه می نوازند. این ساز شامل شش وتر اصلی است که به صورت دو به دو با هم دیگر یک صدا کوک می شوند.

وسعت معمول صدای این ساز تقریبا 1اکتاو و نیم می باشد و کلید نت نویسی آن به خاطر راحتی کلید سل خط دوم معرفی شده است اما به دلیل اینکه صدا دهی واقعی یک اکتاو بم تر از آن است توصیه می شود کلید فا خط چهارم مورد استفاده قرار گیرد.

تمبک

اجزای تشکیل دهنده تنبک:

• تنه
• نفیر دهانه ی کوچک
• دهانه بزرگ

تمبک یا تنبک از مشهور ترین ابزار های موسیقی ایرانی می باشد.نام دیگر تمبک ضرب بوده و ناگفته نماند از ساز های کوبه ای است. این ساز با استفاده از چوب درخت افرا ، گردو ،توت به شکل یک تکه در دو بخش تنه (حجیم تر) و نفیر (باریک تر) در سایز های متنوع ساخته می شود . اغلب تمبک های تک نوازی ها در سایز های کوچک و تمبک های ارکستر در سایز های بزرگتر می باشند.

روی حامل سه خطی نت نویسی تمبک به طوری که ناحیه مرکزی پوست روی خط اول ، ناحیه میانی روی خط دوم و ناحیه کناری پوست روی خط سوم نشان گذاری شده و یا گاهی با حامل هایی با خط های مختلف صورت میگیرد.

مطالب فوق که مطالعه کردید معرفی انواع ساز های زهی ایرانی بود که در اختیار شما مخاطبان هنر دوست قرار داده ایم . امید است این مطلب برای علاقه مندان به موسیقی و موزیک مفید واقع شود.