از روزهایی که چند دقیقه اختلال و کندی در اینستاگرام باعث اعتراض کاربران می‌شد و کافی بود مدت کوتاهی این پلتفرم از دسترس خارج شود تا کاربران از یکدیگر بپرسند «اینستاگرام کار می‌کنه؟» زمان زیادی نمی‌گذشت تا کاربران این پلتفرم یا پلتفرم‌های پرکاربرد دیگر، خبرنگاران حوزه فناوری را وادار به پیگیری این موضوع کنند که آیا برای پلتفرم X مشکلی پیش آمده، فیلتر شده یا اختلال جهانی است؟
مساله عدم اتصال چند دقیقه‌ای به اینستاگرام، تلگرام، واتس‌اپ یا هر پلتفرم دیگری که تجمع کاربران در آنها بالا بود، شبیه به قطع شدن طولانی‌مدت آب و برق یا مسدود شدن یکی از خیابان‌های اصلی شهر می‌توانست حیاتی باشد و جریان عادی زندگی روزمره را مختل کند.
این اتفاق برای کسب‌وکارهای فعال در پلتفرم‌های آنلاین تبعاتی مثل از دست رفتن سرمایه یا کاهش درآمد را هم در پی داشت و همین موضوع مساله دسترسی را برای این افراد حیاتی‌تر هم کرده بود. حالا دیگر از آن روزها گذشته‌ایم. بیشتر از هفت ماه است که مساله اینستاگرام دیگر قطعی و اختلال چند دقیقه‌ای و چند ساعته نیست. اینستاگرام فیلتر است و کاربران و کسب‌وکارها یا مجبور به ترک آن شده‌اند یا با ضرب و زور VPN دسترسی پیدا می‌کنند.
امکان سوم هم این است که کاربران و کسب‌وکارها به جای اینستاگرام یا پیام‌رسان‌های فیلترشده بین‌المللی به گزینه‌های بومی رجوع کنند. اتفاقی که به زعم مسئولان در وزارت ارتباطات چند ماهی است که رخ داده و جمعیت آنها را «چند ۱۰» میلیونی کرده است.
«ایتا حدود ۲۲ میلیون کاربر فعال ماهانه دارد که یعنی در یک ماه گذشته حداقل یک بار از آن استفاده کرده‌اند. بله حدود ۱۶ تا ۱۶.۵ میلیون کاربر فعال ماهانه، سروش پلاس حدود ۱۰ و نیم میلیون کاربر فعال ماهانه و روبیکا حدود ۴۰ میلیون کاربر فعال ماهانه دارد.» این آخرین آماری است که وزیر ارتباطات دو هفته قبل درباره آمار کاربران این پلتفرم‌ها اعلام کرد.
این آمار در ماه‌های گذشته هم اعلام شده و معمولا هم مورد تردید مردم و کارشناسان بوده است. هرچند این درخواست هم مطرح شده که علاوه بر اعلام این آمارها اطلاعاتی هم درباره میزان مصرف ترافیک پیام‌رسان‌های داخلی از سوی وزارت ارتباطات منتشر شود تا میزان حضور و استقبال مردم از این پلتفرم‌ها مشخص شود اما وزارت ارتباطات چنین داده‌هایی را محرمانه دانسته و آماری ارائه نمی‌کند.
گاهی اما رخدادهایی در حکم یک تلنگر رخ می‌دهد تا هم تردید از جمعیت چند ۱۰ میلیونی حاضر در پیام‌رسان‌های بومی را پررنگتر کند و هم نشان دهد اعلام استقبال از این پلتفرم‌ها و موفقیت آنها در جذب کاربرهای محروم‌مانده از پلتفرم‌های فیلترشده ادعای چندان دقیقی نیست.
جدیدترین نمونه این اتفاق‌ها اختلال در تامین برق دیتاسنتر بومهن و از دسترس خارج شدن سه پیام‌رسان داخلی برای چند ساعت در روز یازدهم اردیبهشت ماه بود؛ اختلالی که اگر با این شدت در اینستاگرام رخ می‌داد بسیاری از کاربران ایرانی و کسب‌وکارهای حاضر در این پلتفرم را به اعتراض وامی‌داشت، برای سه پیام‌رسان ایتا، بله و سروش‌پلاس و پلتفرم ویراستی به وجود آمد اما اخبار آن چند ساعت بعد از بروز این اختلال و پس از این که شرکت مخابرات پيامی در این خصوص برای مخاطبانش ارسال کرد، منتشر شد.
این اتفاق تامل‌برانگیزی است که هرچند ممکن است دستمایه طنز کاربران شود اما باید زنگ خطری برای مسئولان باشد که با وجود تمام هزینه‌ها، تلاش‌ها و حمایت‌ها و با وجود آمارهای چند ۱۰ میلیونی ذکرشده آنچه در عمل اتفاق افتاده بی‌خبری کاربران از این اتفاق بوده است.
حتی کسب‌وکارهایی که به گفته وزیر ارتباطات و سایر مسئولان پس از فیلترینگ اینستاگرام به بسترهای بومی کوچ کرده بودند هم این بار بابت به قطعی پیش‌آمده اعتراضی نکردند و حتی از آن اظهار بی‌اطلاعی کردند. چرا؟ چون می‌گفتند که در پیام‌رسان‌های داخلی حضور ندارند و هنوز همان پلتفرم‌های فیلترشده را ترجیح می‌دهند.
یکی از بسترهایی که این امکان در آن فراهم بود تا کسب‌وکارها در آن از عدم دسترسی به پیام‌رسان‌های بومی بنویسند، پست محمدجواد آذری جهرمی، وزیر پیشین ارتباطات، در کانال تلگرامی‌اش بود. آذری جهرمی در این پست نوشته است: «بررسی آماری گلایه‌های امشب کسب‌وکارهای فضای مجازی از قطع پیام رسان‌ها «می‌تواند» معیار خوبی برای سنجش فراگیری آنها بین مردم باشد. اگر تجربه‌ای از اختلال امشب در کسب و کارها دارید، لطفا به اشتراک بگذارید.»
تا لحظه نوشته شدن این گزارش بیش از ۴۸۰ کامنت توسط کاربران برای این پست ثبت شده است که نکات قابل توجهی دارد. تعداد زیادی از افراد در بخش نظرات اعلام کرده‌اند که در جریان اختلال به وجود آمده نیستند و از طریق پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی از موضوع مطلع شده‌اند.
کاربران همچنین گفته‌اند که چون در این پلتفرم‌ها حضور ندارند، در جریان اختلالات آنها قرار نگرفته‌اند و عده‌ای هم نوشته‌اند که این موضوع برایشان اهمیتی ندارد.
عده‌ای از کاربران هم به این نکته اشاره کرده‌اند که کسب‌وکارها در پیام‌رسان‌های بومی حاضر نیستند تا بخواهند گلایه یا اعتراضی به اختلال پیش‌آمده برای این پلتفرم‌ها داشته باشند. پیش‌تر هم البته پیش‌بینی کارشناسان و فعالان حوزه آی‌تی و اقتصاد دیجیتال همین بود که پلتفرم‌های بومی نمی‌توانند جایگزین مناسبی برای اینستاگرام باشند تا کسب‌وکارها را جلب کنند. حالا با این اتفاق اخیر و واکنش‌های به آن به نظر می‌رسد این پیش‌بینی چندان هم غلط نبوده است.
کاربران و اعضای کانال وزیر پیشین ارتباطات البته وجود محدودیت‌ها را اتفاق تازه‌ای نمی‌دانند. آنها به تجربه اعمال محدودیت و فیلترینگ در زمان وزارت آذری جهرمی هم اشاره کرده و نوشته‌اند: «اختلال در کسب‌وکار مردم از فیلتر تلگرام در دولت قبل و اینستاگرام و سایر اپلیکیشن‌ها در دولت فعلی شروع شده چیز جدیدی برای گفتن نیست».
با وجود این اختلالات قدیمی و فیلترینگ چندساله، کاربران و کسب‌وکارها هنوز هم حضور در پلتفرم‌های فیلترشده را به نمونه‌های داخلی موجود را ترجیح می‌دهند. دلایل مختلفی هم برای این ترجیح وجود دارد. پیام‌رسان‌های بین‌المللی فرصت ارتباطات با خارج از ایران را فراهم می‌کند، تجربه کاربری بهتری دارند، اختلالات و نقص‌های کمتری دارد، تجمع کاربر در آنها وجود دارد، خوب یا بعد مردم به آنها اعتماد بیشتری دارند و... . به همین دلیل است که عده‌ای از کاربران نوشته‌اند هنوز با VPN از پلتفرم‌های خارجی استفاده می‌کنند.
عده‌ای از کاربران هم توضیح داده‌اند که به دلیل اجبار به فعالیت در پیام‌رسان‌های داخلی از حضور در این پلتفرم‌ها خودداری می‌کنند. یکی از کاربران به نکته جالبی در همین زمینه اشاره کرده و نوشته است: «تنها راهی که پیام‌رسان می‌تونه موفق باشه اینه که به همه پیام‌رسان‌ها احترام بذاره».
این نکته یادآور همان مساله‌ای است که فعالان حوزه اینترنت و مخالفان فیلترینگ هم به آن اشاره کرده و می‌گویند با فیلتر کردن پلتفرم‌های بین‌المللی نمی‌توان از داخلی‌ها حمایت کرد و تعداد کاربرانشان را افزایش داد.
در شرایطی که هنوز نظرسنجی دقیق و نتایج مشخصی از میزان استفاده کاربران و کسب‌وکارها از پیام‌رسان‌های داخلی وجود ندارد، دقت به همین نظرات مردم و توجه به دغدغه‌هایشان می‌تواند تعیین‌کننده و راهگشا بود. علاوه بر این، در بزنگاه‌هایی مثل اتفاق اخیر، که اکثریت کاربران حتی از عدم اتصال سه پیام‌رسان کشور باخبر نمی‌شوند، مشخص می‌شود که آنچه در واقعیت رخ داده تا چه اندازه با آمار و ارقام ارائه‌شده از سوی مسئولین مطابقت دارد.
