ابتدای سال جدید میلادی بود که کارشناسان پیش‌بینی کردند تا سال ۲۰۳۰ اندازه بازار اقتصاد دیجیتال در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به ۵۰۰ میلیارد دلار خواهد رسید. این منطقه که تا پایان سال ۲۰۲۲ و همین حالا ۶ استارتاپ یک میلیارد دلاری (یونیکورن) دارد بنا است تا هفت سال دیگر جهش پیدا کند و تعداد یونیکورن‌هایش به ۲۵۰ مورد برسد؛ این آخرین پیش‌بینی است که تحلیل‌گران دارند.
با توجه به وضعیت اقتصاد دیجیتال در خاورمیانه و شمال آفریقا، که MENA (مخفف Middle East and North Africa) نامیده می‌شود، و مسیر رشدی که استارتاپهای این منطقه در سال‌های اخیر پیموده‌اند انتظار می‌رود که در سال‌های نزدیک از یک سو، شاهد جهش قابل ملاحظه‌ای در پیشرفت استارتاپهای موجود باشیم که ارزش آنها را بالا می‌برد و از سوی دیگر، استارتاپهای نوظهوری را ببینیم که می‌توانند تبدیل یونیکورن شوند.
این پیش‌بینی‌ها در حالی مطرح می‌شود که در سال ۲۰۲۲ اندازه بازار اقتصاد دیجیتال منطقه منا در سال ۲۰۳۰، فقط ۱۰۰ میلیارد دلار پیش‌بینی می‌شد؛ حالا اما ارزش نیم تریلیون دلاری برای این بازار پیش‌بینی شده است که اگر تحقق پیدا کند علاوه بر رشد اقتصادی برای این منطقه و کشورهایش، فرصت‌های شغلی بسیاری هم برای افراد فراهم خواهد کرد.
منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا که از نظر توسعه‌یافتگی در اقتصاد دیجیتال چندین گام از آمریکا، اروپا و چین عقب‌تر است حالا پتانسیل‌های لازم برای شکوفا کردن خود را داشته و تجربه سال‌های اخیر و مسیری که طی کرده نشان می‌دهد که سال‌های پیش رو و منتهی به سال ۲۰۳۰ فرصت مناسبی برای بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها و رشد کردن در این عرصه است.
علاوه بر اوضاع اقتصادی مناسب برخی از کشورهای این منطقه، به‌ویژه کشورهای عربی، که پتانسیل مناسبی برای سرمایه‌گذاری و تزریق سرمایه به استارتاپ‌ها را می‌دهد، امکان جذب سرمایه‌های خارجی هم به آنها کمک می‌کند که در مسیر یونیکورن داشتن سریع‌تر پیش بروند.
رشد استارتاپهای منا در زمان افول سرمایه‌گذاری در سایر مناطق دنیا
در گزارشی که Arabianbusiness منتشر کرده است به نکته قابل توجهی اشاره شده که ظرفیت بالای منطقه منا برای رشد را نشان می‌دهد. یکی از مدیران اجرایی که در یکی از شرکت‌های حاضر در این منطقه فعالیت می‌کند به این نشریه گفته است: «منا در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۰ درصد افزایش بودجه داشته است و این در حالی است که بودجه و سرمایه این حوزه در سطح جهانی تقریباً به همین میزان کاهش یافته است.»
در کنار این ویژگی‌ها، گسترش بیشتر دسترسی به اینترنت، بالاتر رفتن ضریب نفوذ گوشی‌های هوشمند و افزایش جمعیت کاربران اینترنت هم فرصت مناسبی برای رشد اقتصاد مبتنی بر فضای آنلاین فراهم کرده است. RedSeer، یک شرکت مشاوره‌ای هندی در زمینه استراتژی‌های کسب‌وکار، در مطالعه‌ای جمعیت کاربران اینترنت در این منطقه را روبه‌رشد خوانده و نوشته است: «انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ حدود ۱۲۵ میلیون کاربر دیجیتال جدید به این منطقه اضافه شود.»
مجموع این شرایط امکان رشد مناسبی به منطقه منا می‌دهد تا هدف گستردگی هرچه بیشتر تا هشت سال دیگر را محقق کند. البته طبق آمارهای Arabianbusiness تا امروز سهم عمده از این حوزه متعلق به دو کشور امارات متحده عربی و عربستان بوده است؛ در واقع ۶۰ درصد از معاملات و سرمایه‌گذاری‌ها برای ایجاد یونیکورن در این دو کشور انجام می‌شود. ۲۴ درصد از ۴۰ درصد باقی‌مانده فرصت سرمایه‌گذاری و معامله هم به مصر تعلق دارد و این کشور را به نقطه کانونی دیگری در منطقه منا تبدیل کرده است.
از ۱۶ درصد باقی‌مانده از سرمایه‌گذاری‌ها برای ایجاد استارتاپ‌هایی با ارزش یک میلیارد دلار سهمی به کشور ما نمی‌رسد. نه فقط در این زمینه بلکه ایران در جمع یونیکورن‌داران منطقه منا هم جایی ندارد. این در حالی است که اولین قدم‌ها برای راه‌اندازی استارتاپ در ایران از اوایل دهه ۸۰ برداشته شده که تقریبا هم‌زمان با ایجاد استارتاپ در بسیاری از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا است.
مسیر یونیکورن داشتن دشوار است
حالا اما بعد از گذشت این همه سال ما نه یونیکورنی داریم و نه سهم قابل توجهی از اقتصاد دیجیتال. آخرین آمارها از اقتصاد دیجیتال کشور رسیدن به سهم ۷.۴ درصدی اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص داخلی بوده است که وزیر ارتباطات اسفند سال گذشته اعلام کرد که طبق هدف‌گذاری دولت قرار است تا دو سال دیگر به ۱۰ درصد برسد.
داشتن یونیکورن هم هرچند هدف چندساله دولت و اکوسیستم استارتاپی کشور است اما هنوز محقق نشده است. پیش‌بینی مطرح‌شده در نقشه راه شکل‌گیری و رشد اکوسیستم استارتاپی کشور که سال ۱۳۹۶ منتشر شد این بود که تا سال ۱۴۰۰ ایران پنج یونیکورن خواهد داشت اما هنوز حتی یک یونیکورن هم در ایران راه‌اندازی نشده است.
حالا البته معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور اعلام کرده است که بنا است تا سه سال دیگر ۱۰ یونیکورن در کشور داشته باشیم. هدفی که با توجه به تجارب پیشین و شرایط موجود چندان امکان‌پذیر به نظر نمی‌رسد. محمدمهدی شریعتمدار، رئیس هیئت‌مدیره انجمن فین‌تک هم این هدف را امکان‌ناپذیر دانسته و درباره دلایل ناممکن بودن آن به پلاس وی گفت:
«اولاً به دلیل مسائل امنیتی و اجتماعی، فضای اقتصادی و سرمایه‌گذاری کشور کلاً دچار چالش شده و ثانیاً، بحث نرخ ریزش ارزش دلار وجود دارد که باعث می‌شود هرچقدر هم کسب‌وکاری رو به جلو حرکت کند، ارزش دلاری یا بین‌المللی آن هرساله افت قابل توجهی داشته باشد.»
در کنار دو دلیلی که شریعتمدار ذکر کرد دلایل دیگری هم وجود دارد که یونیکورن داشتن را به هدفی دور از دسترس تبدیل می‌کند. یکی از این دلایل بستری است که برای رشد اقتصاد دیجیتال و زیرشاخه‌های آن همچون تجارت اجتماعی و تجارت الکترونیک نیاز داریم؛ یعنی اینترنت. در شرایطی که محدودیت‌های اتصال به دنیا وجود دارد و شرایط ناپایدار اینترنت باعث می‌شود حضور در این عرصه پرریسک و پرخطر باشد، بدیهی است که ایجاد یونیکورن محال به نظر می‌رسد.
کمبود سرمایه داخلی، عدم امکان جذب سرمایه خارجی
معضل دیگر نبود سرمایه‌گذاری خارجی است. یکی از دلایلی که باعث می‌شود برخی از کشورهای منطقه منا در راه‌اندازی یونیکورن پیشتاز باشند و برای مثال، چهار یونیکورن از ۶ یونیکورن حاضر در این منطقه متعلق به امارات متحده عربی باشد همین است که این کشور پتانسیل جذب سرمایه خارجی دارد. مسئله‌ای که از یک سو تحریم‌های خارجی آن را برای ما غیر ممکن کرده، از یک سو مشکلات موجود در حوزه اینترنت و نیاز به اتصال به نظام بانکی جهانی و از سوی دیگر هم ناپایداری اقتصاد کشور که مانع از پذیرش ریسک سرمایه‌گذاری در ایران می‌شود.
نبود سرمایه‌گذاری خارجی که نتیجه ناپایداری وضعیت اقتصادی و عدم ثبات در بازار ارز است هم دلیل دیگری است برای این که زمینه ایجاد و راه‌اندازی یونیکورن در ایران فراهم نشود. سرمایه‌گذاران اگر هم تمایل به سرمایه‌گذاری داشته باشند ترجیح می‌دهند در بازار یا حوزه‌ای مطمئن و باثبات آن را صرف کنند که ریسک از دست رفتن سرمایه کمتر و احتمال بازگشت یا سوددهی آن بیشتر باشد.
معضل سرمایه به عنوان یکی از موانع رشد اقتصاد دیجیتال آن قدر جدی است که ابراهیم رئیسی هم اخیرا در دیدار با فعالان اقتصاد دیجیتال بر لزوم جذب سرمایه تاکید کرده است: «در حوزه اقتصاد دیجیتال هم سرمایه‌گذاری داخلی می‌خواهیم و هم باید زمینه سرمایه‌گذاری خارجی را ایجاد کنیم. علاوه بر این، به تضمین برای اصل سرمایه داخلی و خارجی و هم برای سود این سرمایه نیاز داریم.» البته رئیس‌جمهور توضیح نداده است که راهکار دولت برای جذب سرمایه چیست و اصولا چطور قرار است زمینه سرمایه‌گذاری خارجی فراهم شود.
یونیکورن ایرانی‌ها در کشورهای دیگر متولد می‌شود
معضل مهم دیگری که البته مدت‌هاست بسیاری از فعالان حوزه فناوری و اقتصاد دیجیتال به آن اشاره می‌کنند و پیش از این هم درباره آن هشدار داده بودند مساله مهاجرت نیروی انسانی متخصصی است که بخش عمده بار اکوسیستم استارتاپی بر دوش هوش و خلاقیت آنها است.
آمارهای موجود در سالنامه رصدخانه مهاجرت کشور به خوبی وضعیت نامساعد ایران در زمینه مهاجرت را نشان می‌دهد و رئیس این رصدخانه که نویسنده این سالنامه هم هست اعتقاد دارد «اوضاع ما در مهاجرت وخیم است و فرصت زیادی نداریم.»
در کنار مهاجرت‌های فردی به‌ویژه در حوزه آی‌تی، که در چند سال اخیر رشد قابل ملاحظه‌ای پیدا کرده است، حالا مهاجرت استارتاپ‌ها با تمام سرمایه انسانی و مالی، پتانسیل‌ها و استعدادها به خارج از مرزهای کشور هم رو به افزایش است و پیش‌بینی می‌شود بیشتر از این هم بشود. با مهاجرت، چه از نوع مهاجرت نیروی انسانی و چه از نوع مهاجرت کسب‌وکارها، فرصت و ظرفیت برای راه‌اندازی یا تبدیل شدن به یونیکورن هم از کشور خارج می‌شود.
شاید استارتاپی که در ایران به خاطر یکی از دلایل گفته‌شده فرصت رشد و تبدیل شدن به یک سونیکورن یا یونیکورن را نداشته، در اکوسیستم دیگری بتواند این موفقیت را تجربه کند؛ یا شاید نیروی انسانی که در اکوسیستم ما توان راه‌اندازی یک یونیکورن را نداشته در کشور دیگری بتواند چنین استارتاپی را تشکیل دهد.
بخش دیگری از آمارهای سالنامه رصدخانه مهاجرت همین نکته را تایید می‌کند. در این سالنامه آماری از شرکت‌های میلیارد دلاری فعال در آمریکا که توسط مهاجران تاسیس شده، آمده است که نشان می‌دهد هشت مورد از این شرکت‌ها در این کشور توسط مهاجران ایرانی راه‌اندازی شده است. این در حالی است که در ایران هنوز هیچ یونیکورنی نداریم و در کل منطقه منا هم تا امروز فقط ۶ یونیکورن راه‌اندازی شده است.
در تصویر زیر از جدول سالنامه رصدخانه مهاجرت تعداد شرکت‌های میلیارد دلاری تاسیس‌شده در آمریکا توسط مهاجران آمده است که بر اساس آن، هندی‌ها با ۶۶ شرکت میلیارد دلاری در رتبه اول قرار دارند و مهاجرانی از کشورهای اسرائیل، بریتانیا، کانادا و چین دوم تا پنجم هستند.
تحلیل‌گران و صاحبان استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای منطقه منا سال ۲۰۲۳ را سال روشن و پرباری برای اقتصاد دیجیتال این منطقه می‌دانند. آنها پیش‌بینی می‌کنند که در این سال هم سرمایه‌گذاری‌های جدیدی در این حوزه انجام شود و هم سرمایه شرکت‌ها و استارتاپهای پیشین افزایش پیدا کند. ما اما آرزو داریم محدودیت‌های ایجادشده برای اینترنت کمتر شود و اوضاع اتصالمان به جهان در سال ۱۴۰۲ به همان روال دست‌وپاشکسته پیش از مهر ۱۴۰۱ برگردد.
با وجود این محدودیت‌ها و سایر مشکلاتی که ذکر شد تا همین امروز هم فرصت‌های بسیاری را برای ایجاد یونیکورن و توسعه اقتصاد دیجیتال در کشور از دست داده‌ایم و بر اساس آمارهای موجود، در این زمینه حتی از کشورهای همسایه هم عقب مانده‌ایم. همان‌طور که ابراهیم رئیسی هم می‌گوید «عقب‌ماندگی در این حوزه خسارت‌بار و غیر قابل جبران است» و بنابراین، باید ببینیم دولت و کارگروه اقتصاد دیجیتالش برای پرهیز از این ورطه خسارت‌بار چه راهکاری دارد.
