علل اصلی گرایش 45 هزار دانش آموز ایرانی به اعتیاد
در گذشته استعمال مواد مخدر تنها مختص به افراد بالای ٥٠ سال بود. طی دو دهه گذشته سن اعتیاد به بیست سالگی رسید و امروزه سن گرایش به مواد مخدر و استعمال آن به دوره نوجوانی یا به عبارت دیگر ١٤ - ١٣ سالگی رسیده است .
سرش را بالا گرفته و پشت اعتماد به نفس چشم های 18 ساله اش، غربتی از بازخوانی روزهای غریبش نیز موج می زند:«کلاس چهارم دبستان بودم. صبح مواد نداشتم و سر کلاس خمار نشسته بودم. حالم خیلی بد بود. سر کلاس همیشه خوابم می برد. معلم از من درس پرسید، نتوانستم جواب دهم. بعد سرم داد کشید و مقابل بچه ها، خیلی دعوایم کرد و گفت تو اصلا جایت در مدرسه نیست.»
یک لحظه چشم هایش را می بندد و با لحن دلنشین دخترانه ای میان جمله هایش مکث می گذارد و ادامه می دهد:«آن موقع همه بچه ها به من خندیدند. مسخره ام کردند و قرار گذاشتند من را کتک بزنند. در مدرسه ما دختر و پسر کنار هم بودند و زنگ که خورد، همه آمدند کتکم زدند. لباس های من پاره شد. وقتی به خانه رسیدم، آنقدر خمار بودم که اصلا نفهمیده بودم. آدم وقتی خمار است، همه زندگی اش مواد می شود. چیز دیگری نمی فهمد. بعد از آن دیگر مدرسه نرفتم.»
روایت او، از نوزادی حکایت می کند که با اعتیاد به دنیا می آید، به خاطر مادری معتاد با مواد مخدر بزرگ می شود، بعد از کلاس چهارم دبستان ترک تحصیل می کند و 17 سال از زندگی 18 ساله اش کار، در اعتیاد می گذراند. او یکی از دخترانی است که در لباس دانش آموزی، دردهای خماری را تجربه کرده و حالا به کمک موسسه خیریه طلوع بی نشان ها، توانسته از کارتن خوابی نجات پیدا کند.
اما این دختر جوان 18 ساله، تنها یکی از آدم هایی است که کودکی و نوجوانی شان با قصه تلخ اعتیاد عجین شده، قصه اعتیاد کودکان و دانش آموزان که چند وقتی است سروصدا کرده است.
اعتیاد در بین دانش آموزان
چقدر دانش آموز معتاد در ایران زندگی می کنند؟
ستاد مبارزه با مواد مخدر از 15 سال پیش با همکاری وزارت آموزش و پرورش طرح شیوع شناسی مصرف مواد مخدر در جمعیت دانش آموزی را در دستور کار قرار داد تا آخرین تغییرات در زمینه گرایش به مصرف مواد مخدر را در میان دانش آموزان رصد کند.
مرحله اول این طرح در سال 81 انجام شد. در آن مقطع سوءمصرف مواد مخدر در دانش آموزان سوم راهنمایی تا چهارم دبیرستان رصد و مشخص شد که شیوع مصرف در میان این دانش آموزان نیم درصد است. تحقیقات شیوع شناسی دوم در سال 90 و در میان دانش آموزان سوم راهنمایی و چهارم دبیرستان انجام گرفت و بر اساس آن مشخص شد سوءمصرف مواد در دانش آموزان از نیم درصد به یک درصد رسیده است. این تحقیق همچنین نشان داد میزان مصرف مواد در گروه سنی 15 تا 19 سال، 13.56 درصد، 20 تا 24 سال، 16.83 درصد و 25 تا 29 درصد، 19.32 درصد است و باقیمانده این رقم به گروه های سنی 30 تا 69 اختصاص دارد.
مدیرکل تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر در خصوص شیوع شناسی سال 81 و 90 اعلام کرده بود:«طبق نتایج به دست آمده رشد 100 درصدی شیوع اعتیاد بین کودکان زیر 18 سال را داشتیم. در جمعیت عمومی ما نیز 3 درصد از معتادان بین 15 تا 19 سال هستند.»
بهمن ماه سال 93 نیز سردار بیگدلی، معاون سپاه محمد رسول الله از آمار 45 هزار نفری دانش آموزان معتاد 15 تا 19 ساله خبر داد و گفت:«52 هزار نفر از دانش آموزان نیز سال گذشته برای نخستین بار مواد مخدر را امتحان کرده اند.»
همچنین طاها طاهری قائم مقام سابق ستاد مبارزه با مواد مخدر در سال 92 اعلام کرد که کمتر از نیم دهم درصد دانش آموزان کشور معتاد هستند.
حالا نیز در تازه ترین آمار، اعلام شده است 3 هزار و 600 دانش آموز در کشور تجربه مصرف مواد مخدر داشته و حدود 250 دانش آموز در میان آنها به مرحله اعتیاد رسیده اند. بر اساس آخرین اطلاعات منتشر شده از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر، 136 هزار دانش آموز در معرض ابتلا به مواد مخدر هستند. البته تحقیقات دیگری نیز نشان می دهد که 55 درصد از پدران و مادران بعد از گذشت 3 تا 5 سال از اعتیاد فرزندان خود مطلع می شوند.
با این وجود قائم مقام ستاد مبارزه با مواد مخدر می گوید این آمار نگران کننده نیست:«شیوع شناسی در بین دانش آموزان انجام شده و اگر مبادی قانونی اجازه بدهد آمار و اطلاعات درباره آمار اعتیاد دانش آموزان معتاد ارائه می شود. البته آمار دانش آموزان معتاد نگران کننده نیست و اعلام آمار هم کار درستی نیست زیرا محیط دانش آموزی و دانشجویی حساس است و تلاش ما ما ایجاد امنیت روانی در بین دانش آموزان و خانواده های آنهاست.»
اما به هر حال با وجود تمام این سردرگمی ها تنها در اعلام آمار، قرار شده است از سال جدید تحصیلی، کتاب های آموزش پیشگیری از اعتیاد و رفتارهای پر خطر در سال تحصیلی جدید وارد مدارس و دانشگاه ها شود.
چرا دانش آموزان معتاد می شوند؟
قامتی لاغر دارد و در چشم هایش به جای شیطنت پسرکی 12 ساله، جدیتی خشک نشسته و بی احساس و مبهوت، به نقطه ای دور خیره شده است. سمیرا مهدوی، فعال اجتماعی که حدود 15 سال است در حوزه آسیب های اجتماعی کار می کند، تصویر او را نشان می دهد و می گوید:«علیرضا به خاطر حمایت های نابجای مادرش در مصرف حشیش، کم کم به سمت هروئین رفت و به وضعیت بسیار بدی رسید. اما با مداخله مددکاران، از محیط نابسامانی که در آن تمام اعضای خانواده مصرف کننده بودند دور شد تا هم مواد را ترک کند و هم در شرایط مصرف مجدد قرار نگیرد.»
او ماجرای معتاد شدن پسرکی دیگر را نیز چنین تعریف می کند:«میثم نوجوانی است که به خاطر شرایط خانواده اش هم درس می خواند و هم کار می کند. او تجربه مصرف سیگار و اولین تجربه مصرف مواد را بین هم سن و سال هایش در خیابان و حین کار داشته است. خیلی از کودکان کار در معرض این اتفاق ها قرار می گیرند.»
مصرف مواد مخدر اگرچه بین بچه های آسیب دیده بیشتر وجود دارد و آنها از زمان متولد شدن در معرض این مشکلات هستند، اما در هر جا و هر محیطی می تواند اتفاق بیفتد. مهدوی، در این باره چنین توضیح می دهد:«محل اولین مصرف هر جایی می تواند باشد، موضوع مهم افزایش سطح آگاهی و اطلاعات دانش آموزان در مواجهه با اولین پیشنهاد مصرف و البته سطح بعدی دادن مشاوره و مداخلات درست در مدارس در مواجهه با دانش آموزان مصرف کننده ای است که به هر دلیل مدرسه متوجه این موضوع شده است. کتمان از سوی مسئولین مدرسه برای ارائه آمار ناقص، عدم تمایل خانواده در همکاری با مدرسه برای مشکلات عرفی از عوامل تاثیرگذار در نحوه تعامل نادرست خانه و مدرسه است.»
او با تاکید بر مدارس دخترانه ادامه می دهد:«مخصوصا در مدارس دخترانه بیشترین معضل در شناسایی دختران دانش آموز مصرف کننده و نحوه برخورد مسئولین با آنهاست که نهایتا دخترانی که در مراحل اولیه تجربه مصرف اند ممکن است به دختران فراری تبدیل شوند.»
نتایج تحقیقات اخیر ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز نشان می دهد که برخی از رفتارها باعث می شود احتمال اعتیاد دانش آموزان تا 20 برابر بیشتر شود. حمید صرامی، مشاور دبیر کل ستاد مبارزه با مواد مخدر، درباره بعضی از این عوامل می گوید:«در تحقیقات اخیر انجام شده مشخص شد پدران و مادرانی که در منزل، دائما مرافعه، مشاجره و دعوا دارند، فرزندان آنها 2.31 برابر نسبت به دیگر دانش آموزان، به سمت اعتیاد سوق می یابند؛ همچنین والدینی که سطح انتظارات بالایی از فرزندان دانش آموز خود دارند، 2.67 برابر بیشتر از دیگر دانش آموزان، فرزندان خود را در معرض اعتیاد قرار می دهند. دانش آموزانی که بدون اطلاع والدین خود از خانه خارج می شوند و والدین، نظارت کاملی بر رفتار آنها ندارند 19.6 برابر نسبت به سایر دانش آموزان به سمت و سوی اعتیاد می روند.»
ایشان با انتقاد از وضعیت مدارس و با تاکید بر حضور 16 هزار ساعتی دانش آموزان در مدارس می گوید:«متاسفانه فقدان برنامه آموزشی در بحث پیشگیری از اعتیاد یکی از نقیصه های اساسی در آموزش و پرورش کشور است؛ برنامه ای که بتواند از مقطع پیش دبستان تا پایان متوسطه دوم، دانش آموزان را شامل شود و سطوحی از آموزش مهارت های زندگی و سبک فرزندپروری سالم را به والدین ارائه دهد.»
در کشورهای توسعه یافته اعتیاد دانش آموزان چه وضعیتی دارد؟
آمریکا یکی از کشورهایی که بالاترین نرخ اعتیاد نوجوانان را در خود دارد این مسئله را پذیرفته و پیمایش های دقیقی نیز روی این مسئله انجام داده است. آمارهای دقیقی از روند اعتیاد دانش آموزان این کشور در دسترس است و رسانه های این شکور، بسیار به آن می پردازند. برنامه های مقابله با اعتیاد نیز در مدارس آمریکایی سال هاست که اجرا می شود و البته، برخی از رسانه هایشان خبر از شکست تمام این برنامه ها می دهند.
نیویورک تایمز به تازگی در گزارشی نوشته است:«در میان همه گیر شدن بیماری های مربوط به مواد مخدر، رشد مواد مصنوعی مرگبار و قانونی شدن ماری جوانا، در میان فرهنگ مصرف مواد مخدر در میان نوجوانان، تغییر کنجکاوی برانگیزی ایجاد شده است. مصرف مستمر الکل و مواد مخدر میان نوجوانان کمتر شده است. این روند یک دهه اخیر را بر هم زده و هنوز چرایی آن معلوم نیست. برخی از کارشناسان معتقدند کاهش نرخ سیگار کشیدن باعث این تغییر شده و برخی دیگر نیز می گویند شاید کمپین های آموزش مبارزه با مواد مخدر که مدت های طولانی شکست می خوردند، بالاخره به نتیجه رسیده است اما محققان مشغول تحقیق درباره سوال جالبی هستند:آیا استفاده مداوم از کامپیوتر و تلفن و اعتیاد به این تکنولوژی ها، باعث تغییر در نحوه مصرف مواد مخدر شده است؟»
بر اساس گزارش نیویورک تایمز از مرکز تحقیقات سوءمصرف مواد مخدر در آمریکا، در سال 2015، 4.2 درصد از بچه های 12 تا 17 ساله آمریکایی اظهار کرده بودند که طی یک ماه گذشته سیگار کشیده اند. این رقم در سال 2005، 10.8 درصد بوده است. مصرف الکل نیز از 16.5 درصد به 9.6 درصد رسیده است اما مصرف ماری جوانا ثابت مانده و در سال 2015، 7.2 درصد از نوجوانان آمریکایی به این ماده اعتیاد داشته اند.
به همین ترتیب، ارائه آمارها و تحقیقات دقیق بر نحوه مصرف مواد مخدر، منجر به برنامه ریزی و کاهش این مصرف یا تغییر الگوی آن شده است اما در ایران، هنوز بین نهادهای مختلف حتی برای اعلام آمار، توافقی وجود ندارد.
البته سال گذشته پژوهشی از سوی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی درباره رفتارهای پر خطر منتشر شد که نشان می داد 45 درصد از دبیرستانی ها، رابطه جنسی دارند و حدود 15 درصد از آنها، رابطه جنسی شان به شکل «اجباری» است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می دهد تجربه قلیان کشیدن با 51.5 درصد، استعمال سیگار با 35.2 درصد، تجربه رابطه جنسی با میل خود 30.4 درصد، کتک کاری در بیرون از خانه (جز مدرسه) با 28.1 درصد و تجربه مصرف الکل با 27.4 درصد به ترتیب همه گیرترین رفتارهای پرخطر در میان دانش آموزان مورد بررسی بودند. همچنین تجربه مصرف کراک و هروئین هر یک با 1.5 درصد، مصرف کوکائین با 2 درصد، متادون 2.9 و تریاک 3.3 درصد به ترتیب کمترین میزان شیوع رفتارهای پر خطر را در میان دانش آموزان مورد بررسی دارند.
