یکی از مهم‌ترین مسائلی که در طب قدیم ایران رعایت می‌شده است مسئله سردی و گرمی است که در طب یونانی و هندی نیز وجود دارد. هر مواد غذایی دارای طبیعتی می باشد در واقع یا گرم مزاج هستند یا سرد مزاج هستند.
در ادامه با معرفی مزاج‌های چندگانه افراد، نشانه‌های طبع سرد و گرم در افراد و همچنین فهرست مواد غذایی به تفکیک طبع در خدمت شما خواهیم بود.
سردی و گرمی چیست؟
بطور کلی غذای گرم غذایی است که متابولیسم (سوخت‌وساز) بدن را تسریع کرده و درجه حرارت بدن را بالا می‌برد. برعکس غذای سرد غذایی است که سوخت‌وساز بدن را کند کرده و درجه حرارت بدن را پایین می‌آورد.
البته این به معنی نیست که با خورن غذای گرم حس کنیم که درجه حرارت بدن بالا رفته، بلکه تغییر درجه حرارت بسیار کمتر از آن است که حس شود. مثلاً اگر میزان‌الحراره‌ای داشته باشیم که یک هزارم درجه را نشان دهد و درجه حرارت بدن را اندازه بگیریم و سپس غذای گرمی بخوریم و دوباره درجه حرارت بدن را اندازه بگیریم، می‌بینیم که حرارت بدن به میزان یک هزارم درجه بالا رفته است.
مزاج‌های چندگانه افراد
دانشمندان قدیم اعتقاد داشتند که هر چه در طبیعت وجود دارد دارای خواص یکی از چهار عنصر می‌باشد. مثلاً هر ماده‌ای می‌تواند گرم وتر و یا گرم و خشک یا سرد و خشک باشد. رابطه بین اخلاط چهارگانه و عناصر اربعه را می‌توان بصورت زیر نشان داد:
- آتش - صفرا. خصوصیات: گرم و خشک
- هوا - خون. خصوصیات: گرم و تر
- آب - بلغم. خصوصیات: سرد و تر
- خاک - سودا. خصوصیات: سرد و خشک
فهرست مواد غذایی به تفکیک طبع
در ادامه لیست مواد غذایی به تفکیک طبع (Humorism) آمده است:
مواد غذایی گرم وتر (دم)، بهاری:
- لبنیات: کره، ماست چکیده، شیر محلی تازه گاو و شیر گوسفند.
- صیفی جات: خربزه، خیار چنبر، طالبی و گرمک.
- ميوه‌ها: انجير تازه و خشک، انگور، خرما، سيب شیرین، قیسی، گیلاس، گلابی، موز، مویز، بالنگو، اقسام توت و کشمش.
- ریشه‌ها: انوع ترب، زردک، سیب زمینی ترش، شلغم و هویج.
- سبزی‌ها: شبدر، تربچه و ترب.
- حبوبات: گندم و اقسام لوبیا.
- گوشت‌ها: جگر سیاه و سفید، پاچه، گوشت گوسفند (بره)، بوقلمون، مرغ محلی، میگو، زبان و چشم.
- مغزهای گیاهی: بادام درختی شیرین، بادام زمینی، تخم طالبی، تخم خربزه و کنجد.
- متفرقه: شیره انگور، روغن کنجد، دنبه، روغن بادام تلخ، ارده، سمنو و خاکشیر.
مواد غذایی گرم و خشک (صفرا)، تابستانی:
- لبنیات: پنیر کهنه.
- صیفی جات: بادنجان و فلفل سبز.
- ميوه‌ها: انبه، به، زیتون و نارگیل.
- ریشه‌ها: چغندر، پیاز، سیر، کلم قمری و موسیر.
- سبزی‌ها: برگ چغندر، پونه، نعناع، پیازچه، ترخون، مرزه، تره تیزک (شاهی)، جعفری، رازیانه، ریحان، شاهتره، شنبلیله، شوید، کرفس، اقسام کلم بستانی، گزنه، مارچوبه، تره و تره فرنگی.
- حبوبات: جوی دوسر (چاودار)، لپه، نخود و برنج کته‌ای.
- گوشت‌ها: آهو، اردک، گاو (هرچه سن گاو بالاتر باشد، سردی آن بیشتر می‌شود و در گروه سرد و خشک جای می‌گیرد)، بلدرچین، گنجشک، شتر مرغ، شتر، کبوتر، خروس، کباب و دل.
- مغزهای گیاهی: بادام هندی، بادام درختی تلخ، بادام کوهی، پسته کوهی، پسته، تخم آفتابگردان، چلغوز، فندق و گردو.
- ادویه‌ها: آویشن، اسپند، چای سبز و سیاه، خردل، دارچین، انیسون، زردچوبه، زعفران، زنجبیل، زنیان، زیره، سیاهدانه، فلفل، کاکائو، گلپر، وانیل، هل و نمک.
- متفرقه: روغن زیتون، شیره خرما، عسل، شکر سرخ یا سفید و عرق بهار نارنج.
مواد غذایی سرد و خشک (سودا)، پاییزی:
- لبنیات: کشک و قراقروط.
- ميوه‌ها: شاه توت، تمشک، آلبالو، ازگیل، انار ترش، بالنگ، تمر هندی، زالزالک، زرشک، ذغال اخته، سنجد، غوره، کنار، گریپ فروت، لیمو عمانی، نارنج، به ترش، لیمو ترش و سیب ترش.
- سبزی‌ها: ترشک، ریواس و گشنیز.
- حبوبات: ارزن، باقلا خشک، برنج (آبکش)، جو، ذرت، عدس و ماش.
- گوشت‌ها: بز، قلوه، سیرابی و شیردان.
- مغزهای گیاهی: بلوط خوراکی و شاهدانه.
- ادویه‌ها: سماق، نشاسته و قهوه.
- متفرقه: شکر فراورده شده صنعتی، سرکه و آبغوره.
مواد غذایی سرد وتر (بلغم)، زمستانی:
- لبنیات: پنیر تازه، خامه، دوغ، ماست، سرشیر و شیر پاستوریزه.
- صیفی جات: خیار، اقسام کدو، گوجه فرنگی، هندوانه و کدو حلوائی.
- ميوه‌ها: آناناس، توت فرنگی، آلو، آلوچه، انار شیرین، پرتقال، زردآلو، شفتالو، شلیل، کیوی، لیمو شیرین، نارنگی، هلو، آب فشرده انار.
- ریشه‌ها: سیب زمینی.
- سبزی‌ها: اسفناج، بامیه، خرفه، قارچ خوراکی، کاسنی، کاهو و لوبیا سبز.
- حبوبات: باقلا تازه و نخود سبز.
- گوشت‌ها: انواع ماهی و مغز گوسفند.
- مغزهای گیاهی: تخم کدو، تخم هندوانه، خشخاش و به دانه.
- متفرقه: اسفرزه، گلاب و ماء الشعیر.
نشانه‌های طبع سرد و گرم در افراد
از نظر طب سنتی شناسایی مزاج و طبیعت بدن یک روش کاربردی و مهم برای حفظ سلامت جسمی و روانی فرد است.
طبع سرد
- اکثریت افراد از طبع سرد برخوردار هستند.
- اغلب آن‌ها سفید هستند.
- در هوای سرد به راحتی گرم نمی‌شوند و سرما تا مدت زیادی در بدن آن‌ها باقی می‌ماند.
- میل زیادی به خواب داشته و عموما سست هستند.
- افراد خونسردی بوده و معمولا عصبی نمی‌شوند.
- درون‌گرا هستند و احساسات خود را کمتر بروز می‌دهند.
- موی سر آن‌ها تمایل به ریزش داشته و زود سفید می‌شود.
- چون سیستم سردی در آن‌ها فعال است ابتلا به بیماری‌های اتوایمیون نظیر ام اس و پارکینسون در آن‌ها شایع‌تر است.
- سستی، ناتوانی، کمبود انرژی و ضعف در این افراد شایع است.
- نبض آن‌ها آرام بوده و رگ‌ها باریک است.
افراد با طبع سرد به احتمال زیاد، با خوردن ترشیجات، ماست، خیار، دوغ، آب یخ و... فشارشان بشدت افت کرده و بی‌رمق و کم‌توان می‌شوند و نیاز مبرم به استراحت و خواب پیدا می‌کنند. حال اگر این علایم با خوردن این غذاها ظاهر نشد یا خفیف بود احتمال دارد که مزاج شما متعادل باشد.
طبع گرم
- خوش‌برخورد و خوش‌روتر هستند، اما زود عصبی می‌شوند.
- همیشه احساس گرما می‌کنند و زود داغ می‌شوند.
- در صورت زیاده‌روی در مصرف شیرینی‌جات دچار جوش و خارش بدن می‌شوند و تمایل به مصرف آب در آن‌ها بیشتر است.
- بدن آن‌ها در هوای سرد به راحتی گرم می‌شود، اما در هوای گرم به راحتی خنک نمی‌شوند.
- پرانرژی، برونگرا و فعال هستند و احساسات خود را سریع بروز می‌دهند.
اگر با خوردن خوراکی‌های گرمی مانند مویز، خرما، موز، انجیر، مغزهای آجیلی، مواد تند و تیز و... بشدت دچار تعریق و حرارت درونی بدن شدید و صورتتان جوش زد و رنگتان قرمز و کبود و عروقتان پرخون و کمی عصبی مزاج و تمایلتان به انجام فعالیت‌های جسمی و جنسی زیاد شد احتمال این که طبع گرمی داشته باشید، زیاد است؛ البته استثناهایی هم وجود دارد.
چرا که فرد سرد مزاج با کبد گرم نیز ممکن است این علایم را تجربه کند یا این که احتمال دارد یک فرد گرم مزاج به دلیل عادت به خوردن غذاهایی با طبع گرم چنین علایمی را تجربه نکند یا تجربه‌ای عکس آن داشته باشد.
عوارض گرمی
اگر مزاج گرم دارید، ممکن است با خوردن غذاهای با طبع گرم مشکلاتی برای‌تان به وجود بیاید. برخی عوارض گرمی عبارتند از:
- جوش و خارش بدن
- گر گرفتگی
- بی قراری
- کهیر و سوزش ادرار
- سوزش سر دل
- آفت دهان
عوارض سردی
اگر مزاج سرد دارید، ممکن است با خوردن غذاهای با طبع سردی مشکلاتی برای‌تان به وجود بیاید. برخی عوارض سردی عبارتند از:
- بی حالی و ضعف
- سستی بدن
- خواب آلودگی
- نفخ معده
- استخوان درد
- پف کردن صورت
این قانون مصرف سردی‌ها است:
- اگر پنیر می‌خورید حتما با گردو خورده شود.
- اگر ماست و دوغ می‌خورید حتما با یک قاشق چایخوری زنیان خورده شود.
- اگر ماهی می‌خورید با خرما خورده شود.
- اگر برنج می‌خورید با زیره خورده شود.
- مرغ حتما با گرمی خورده شود.
- هر چیز سرد دیگر با گرمی هائی مثل عسل و خرما و دیگر غذاهای گرم خورده شود.
هر انسانی باید بر اساس طبع خودش تغذیه کند. به عنوان مثال اگر کسی دارای طبع سرد باشد و مدام غذاهایی که دارای طبع سرد هستند بخورد، در دراز مدت سلامتی اش به خطر می‌افتد.
