چکیده:
در دوران قاجاریه پس از اینکه آرامش نسبی در زمان پادشاهی فتحعلیشاه و ناصرالدین شاه قاجار برقرار شد، بستری برای تعلیم وتربیت در نظام آموزشي و پيدايش مدارس جديد در دوره ي قاجار آغاز شد. دگرگوني هاي مهمي در ايران رخ داد که يکي از اينها اقتباس آموزش و پرورش نوين از اروپا وتلاش شاهان، به ويژه شماري از دولت مردان براي گسترش آن درکشور بودند. اين رويداد مهم، از نظر صوري با تأسيس دارالفنون در سال ۱۸۵۲ م.آغاز شد، در تاریخ معاصر ایران روی کار آمدن قاجار ازاهمیت ویژه ای برخوردار است. اروپا با پشت سرگذاشتن انقلاب ، صنعتی وارد مرحله تازه ای از دوران تاریخی خود شد .ارتباط ایران با اروپا در این دوره گسترش یافت و این کشور کانون توجه قدرت های استعماری قرارگرفت. روابط بین المللی دراین دوره براساس مصالح سیاسی واقتصادی شکل گرفت وزمام داران قاجاراز این تغییرات بی اطلاع بودند.این امر نتایج غیر قابل جبرانی برای ایران به همراه داشت واوضاع سیاسی ، اجتماعی،نظامی ،تعلیم وتربیت آن تحت تاثیر ای وضعیت بین المللی قرار گرفت. سیاست مداران و روشنفکران وقت برای اصلاح امور کشور دست به تلاش بسیاری زدند، دراین مقاله سعی شدتا با توجه به اهمیت تعلیم وتربیت که نقش عمده ای درانتقال فرهنگی ازنسلی به نسل دیگر را به عهده دارد باتعلیم وتربیت در نظام آموزشي و پيدايش مدارس جديد در دوره ي قاجار آشنا وآن رامورد بررسی قرار داد.
کلید واژه ها: ایران باستان ، قاجار، مکتبخانه ، خانقاه ،تعلیم وتربیت
مقدمه :
جامعه ایران در عصر قاجار وارد مرحله جدیدی از تغییر و تحول ساختار سیاسی اجتماعی گردید که با دوران قبل از آن تفاوت چشمگیری داشت با توجه به اهمیت تعلیم وتربیت که نقش عمده انتقال فرهنگی ازنسلی به نسل دیگر را به عهده دارد لازم است که میراث فرهنگی کشور مورد مطالعه قرار بگیردتا بتوان ان را پربارتر نمود.علوم وفنون اموزش و پرورش فرهنگ وتمدن مشترک برای ساخت یک جامعه مترقی ضروری است و هیچ یک ازاین پدیده ها نمیتوانند به تنهایی و بدون کمک یکدیگر به وجود ایندو هریک ساخته ومکمل یکدیگراست چون تعلیم وتربیت رابطه مستقیمی با زندگی فردی و اجتماعی مردم داردبنابراین باید درحیات انان جنبه واقعی وعملی پیدا کنددر واقع تعلیم وتربیت هم یک نوع فلسفه حیاتی است حتی مذهب وادبیات و فلسفه به معنی اعم نیز دارای این منظور و مقصود است که حیات فردی و اجتماعی شخص را پرمایه ترسازد.حفظ گسترش وارزشیابی میراث فرهنگی در ترقی و تحول وتکامل اموزش وپرورش کشور موثرباشد.پس بررسی و مطالعه تعلیم وتربیت درایران باستان می تواند راهنمایی خوبی برای اشنایی با نحوه تعلیم وتربیت در کشوراز گذشته تاکنون باشد. که این تحقیق در نظر دارد تاریخ گذشته آ.پ دردوران باستان (یاعهد قاجاریه) رامورد مطالعه قرار دهد.در این تحقیق سعی شده است که نحوه تعلیم وتربیت در ایران باستان (عهد قاجاریه)رامورد مطالعه قرار دهیم وبرای اشنایی باتاریخ تعلیم وتربیت در کشورمان لزوم چنین تحقیقی احساس می گردد تا با توجه به نکات قوت وضعف تعلیم وتربیت وموانع مورد نظر وعلل ناکار آمدی برخی از سیاست ها را به اختصار مورد مطالعه قرار دهد در گذشته بتوانیم نسبت به اموزش و پرورش در کشور شناختی حاصل نموده وازان بتوانیم در اینده استفاده نماییم
اهمیت و ضرورت مسئله :
درایران باستان منظور عمده تعلیم وتربیت این بودکه کودک راعضومفید جامعه بار آورد ویک فرد می بایستی دانش اندوزی نماید وادب را فرا گیرد تاآنکه صاحب صفات وکردار نیک گردد وبتواند برای اجتماع عضو مفید به شمار آید اولین وابتدایی ترین محل برای آموزش ودانش بطور عام خانه ، پدر ومادر عهده دار این آموزش بودند وتمرکز خانواده مکان آموزشی به خانه ی دوم انتقال پیدا کرد که می توان آن رامحل تدریس گروهی یا مکتبخانه به حساب آورد .
حال باید مورد بررسی قرارگیرد که چگونه واز چه راهی به این امر مهم تعلیم وتربیت پرداخته شود وبا بررسی وچگونگی این مساله وعلت مشکلات روی داده در دوره افشاره وزندیه سرزمین ایران دارای ناامنی داخلی بودوارتباط با خارج از کشور از جنوب وشمال ایران کاهش یافته وزمانیکه دولت قاجار یه بوجود آمد ایران ازنظر اقتصادی وسیاسیدروضع بدی به سرمی برد واولین انسجام ایران به شکل امروزی مدیون آقا محمد خان قاجار بود وهمچنین با رسمیت دادن به دین زرتشت وتکیه آن به جهت تمرکز قدرت ،ضرورت وجود دستگاههای آموزشی دینی راشناخته وبدان گونه که از تواریخ بر می اید درزمان قاجاریه سازمان ها ی تربیتی که عبارت بودند از خانواده ، مدرسه ومدارس ویژه بزرگان وآزمون دانشمندان مورد بررسی قرار گیرد .
روش تحقیق:
این تحقیق در نظر دارد که نحوه تعلیم وتربیت در عهد قاجار را مورد مطالعه و بررسی قرار دهد . عوامل زیادی میتوانند برروی تعلیم وتربیت تاثیر گذارند از جمله عوامل سیاسی و اقتصادی واجتماعی و… ولی بخاطر گستردگی موضوع و به دلیل انکه نوع تحقیق تاریخی می باشد و در گذشته اتفاق افتاده است در این تحقیق به صورت کتابخانه ای سعی شده است نظرات محققین وصاحب نظران عوامل تعلیم وتربیت دردوران ایران باستان (قاجاریه) مورد بررسی قرار داده و به عوامل تاثیر گذار در تعلیم وتربیت این دوران مورد مطالعه قرار گیرد.
سیاسی اجتماعی:
از عوامل مؤثر براي روي‌آوردن دولت قاجار به ايجاد مدارس جديد مي‌توان به مواردي زير اشاره كرد.
۱ . اعزام محصّل به خارج:از اين راه بود كه دولت قاجار به صورت رسمي، مظاهري از تمدن جديد اروپا را پذيرفته و در فكر ايجاد مدارس به سبك جديد در ايران افتاد ، نخستين مدرسه جديد ايران يعني دارالفنون در اين دوره توسط معلمان اروپائي و ايرانيان فرنگ ديده آغاز به كار كرد كه موسس اصلي آن صدراعظم بزرگ عهد ناصري امير كبير بود.
در اين مدرسه علومي چون : شيمي، طب ، حساب و هندسه، فنون نظامي، رياضيات، معدن‌شناسي، زبان فرانسه، آلماني و غيره تدريس مي‌شد.( بیژن، ۱۳۵۰)
۲ . روزنامه‌ها و گسترش مدارس جديد:در روزگار قاجار روزنامه‌ها سهم بسزايي در بيداري اجتماعي و گسترش مدارس جديد داشتند. از همان آغاز پيدايش روزنامه، يعني از سال ۱۲۵۳ ق : ۱۸۳۷ م،كه نخستين روزنامه را ميرزا صالح شيرازي در ايران انتشار داد،
اغلب روزنامه‌نگاران براي آگاه‌سازي وگسترش انديشه وفرهنگ نودرميان مردم پيوسته تلاش كردند. ( غلامرضا ورهرام،۱۳۶۹، ص۱۰۶).
روزنامه‌هاي عهد قاجار، درعرصه‌هاي گوناگون اجتماعي، سياسي، اقتصادي وفرهنگي به روشنگري مي‌پرداختند و بسياري از آنها ضمن بحث درباره موضوعات مختلف، از لزوم و ضرورت تأسيس مدارس جديد و اهميت و تأثير آن در پيشرفت اجتماعي، سخن گفته و از دستاوردهاي كشورهاي پيشرفته شاهد مي‌آوردند تا انگيزه‌‌اي براي آگاهي و بيداري مردم باشد.
در برخي موارد روزنامه‌ها ، در مدارس چاپ و توزيع مي‌شد و بيشتر نويسندگان يا مديران و صاحبان جرايد خود مدير يا معلم و يا ناظم مدرسه بودند.نقش روزنامه ها درگسترش مدارس جديد پر واضح بود وچه بسا پا را فراتر از آن هم مي‌نهادند. درباره روزنامه حبلالمتين گفته‌اند: «روزنامه ملي حبلالمتين يكي از پايه‌هاي كاخ مشروطيت و عامل مؤثر در پيدايش نهضت آزادي‌طلبي در ايران است حبلالمتين در تشويق مردم ايران به فرهنگ و تأسيس مدارس جديد تلاش بسيار به كار برد. پس از انقلاب مشروطيت مدارس رشد و گسترش نسبي يافت. اين رشد در ولايات و ايالات گوناگون فراز و نشيب‌هايي داشت و با توجه به اوضاع سياسي واجتماعي هر منطقه پيوسته در فراز و فرود بود.(زرین کوب:۱۳۵۰)
آموزش در دوران قاجار
در دوران قاجار جنگ‌های ایران و روس رخ داد که با شکست ایرانیان و از دست رفتن بخش‌های زیادی از ایران همراه بود. البته ان شکست دردناک باعث شد که دولت‌مردان دلسوز و فرهیختگان جامعهٔ آن روز به علت شکست ایرانیان آگاه شوند که همانا بی‌خبری از دانش و فن آن روزگار بود. از این رو، در سال ۱۲۳۱ هجری قمری، ۵ نفر دانشجو به انگلیس فرستاده شد؛ نخستین چاپخانهٔ سربی در ۱۲۲۷ هجری قمری در تبریز به کار افتاد؛ نخستین روزنامه را میرزا صالح، از دانشجویان فرستاده شده به انگلیس، به نام کاغذ اخبار در ۱۲۵۳ هجری قمری منتشر کرد؛ و نخستین مدرسه به شیوهٔ امروزی با همت میرزا حسن خان رشدیه در ۱۲۵۴ هجری قمری در ارومیه و در سال بعد در تبریز کار خود را آغاز کرد.
در دوران قاجار امکان تحصیل برای زنان بسیار محدود بود. در باور عمومی، باسوادی زنان مخالف اسلام و برای جامعه خطرناک دانسته می‌شد (بعضی از روحانیون نیز همواره بر این باور تأکید میکردند). باور دیگر این بود که زنان نمیتوانند باسواد شوند و مغز آنان قدرت پذیرش دانش را ندارد. باسوادی زنان ننگ محسوب می‌شد و بسیاری از زنان باسواد، آن را پنهان میکردند. به دختران از کوچکی ساکت نشستن و تحرک کم، سؤال نکردن و اطاعت کردن از مردان حتی برادر کوچک‌تر خود آموخته می‌شد. این الگوی جامعه‌پذیری تا دوره‌های بعد نیز ادامه یافت. در اواخر قاجاریه و دوران مشروطه و پس از آن، برخی از فعالان حقوق زنان در آن روزگار بر آن شدند که مدرسه‌های دخترانه بسازند. البته این امر با مخالفت سنت‌گرایان مواجه می‌شد اما تعدادی مدرسه دخترانه ساخته شد.
بنیان‌گذاری دارالفنون
دارالفنون مرکز آموزشی دانش و فن نوین بود که در سال ۱۲۳۱ هجری شمسی با تلاش میرزا تقی‌خان امیرکبیر در تهران بنیان‌گذاری شد. نخستین معلمان این مدرسه، اروپایی و بیش‌تر اتریشی بودند. نخست صد نفر فراگیر از میان فرزندان اشراف و بزرگان دولتی برای تحصیل در آن انتخاب شدند که در رشته‌های نظامی، پزشکی، داروسازی، معدن و مهندسی به تحصیل مشغول شدند. دارالفنون آزمایشگاه فیزیک، شیمی و داروسازی و کارخانهٔ شیشه و بلور و شمع‌سازی و چاپ‌خانه داشت و فراگیران علاوه بر مطالعهٔ نظری، به فعالیت‌های عملی نیز می‌پرداختند. برای مثال، مسیو کرشیش اتریشی، که معلم توپخانه و ریاضی بود، به کمک دانشجویان خود دستگاه فرستندهٔ تلگراف ساخت که آغازی برای گسترش ارتباط از راه دور در کشور بود.
در دوره قاجار برای ورود به به مکتبخانه ها شرایط خاصی وجود نداشت هرکس ودرهرسطحی می توانست وارد مکتبخانه شود دراین مکتبخانه ها مراحل تحصیل در حقیقت به سه دوره تقسیم می شد .اگرکودک فرزند تاجر وبازاری بود .هدف ازتحصیل او این بودکه قرآن یاد بگیرد وبا خط وانشا آشنایی پیدا کند و خود رابرای نوشتن محاسبات آماده کند تا بعدا ازآن بهره بگیرد.هر گاه کودک از گروه فرو دستان ومحرومان جامعه بود پدر وی علا قه مند بود فرزندش قرآن را ختم کند ویا دست کم بتواند سوره های مخصوص وسوره های کوچک وساده را یاد بگیرد.کسانیکه می خواستند به مراحل عالیتری دست یابند مراحل اول را پشت سر گذاشته ودر پی مراحل بالاتر یاز تحصیل بودند اینه فرزندان امراء،مستوفیان ، دیوانیان ، یا افذاذی که می خواستند روحانی یا مجتهد شوند این افراد وارد مدرسه ها وحوزه های عصر خود می شدند که مطالب درسی آنجا با درسهای مکتبخانه ها متفاوت بود ویا برای ادامه تحصیل در خارج کشور پیش استادان بنام می رفتند.
مكتب داران : آقايان يا خانمهايي بوده‌اند كه اكثراً دانش مختصري داشته‌اند و بعضي حتي سواد نوشتن هم نداشته‌اند روخواني قرآن و بعضي از كتب را به خوبي ياد داشته‌اند و سطح آگاهي آنان به بعضي از مسايل ديني نسبت به ساير افراد محل بيشتر بوده است و در بين مردم نيز از احترام خاصي برخوردار بوده‌اند.
در سال (۱۲۹۶ ش / ۱۹۹۷ م) شخصي به نام ميرزا جواد براي ايجاد يك دبستان ملي به اين قصبه رفت و با تشكيل انجمني از فرهنك دوستان محل مقرر شد ۲% از عوارضي كه گرفته مي‌شد به مخارج اين مدرسه اختصاص داده شود. اين مبلغ تكافو نكرد و در نتيجه از هر شاگرد مبلغ ۵ قران نيز شهريه اخذ شد. پس از تأسيس مدرسه، ميرزا جواد به كرمان بازگشت و با موافقت شيخ يحيي رئيس معارف وقت ، شيخ حسين بهزادي ( شريعتمدار) را كه در مدرسة معصومية كرمان مدرس بود با حقوق ماهانه دويست قران به عنوان مدير مدرسه به آن قصبه فرستاد و در اين هنگام آقاي سيد باقر روح‌الا‌ميني (از مكتبداران كوهبنان) هم با حقوق ماهانه هشتاد قران آموزگار اين مدرسه شد.
نام شريعتمدار شنيده مي شود. و هر گاه در‌بارة او سئوال مي شود، هيچ‌كس اطلاعات چنداني از او ندارد. اطلاعاتشان در چند جمله خلاصه مي شود
مردي روحاني، روضه خوان و عاقد بود. در اموري كه مسئوليت داشت منضبط، سختگير و بي‌اغماض بود.
روشهاهای تعلیم وتربیت
۱٫مكتب آخوند باجيها: «آخوند باجي» يا «ميرزا باجي» يا «ملا باجي» يا «خان باجي» و يا «شاه باجي» به خانم معلمي مي‌گفتند كه دانش مختصري داشت وبيشتردر زمينه‌هاي ديني بود. وظيفه آنان آموزش كودكان چهارتا هفت ساله بود برخي از اينان واقعاً «عالمه» بودند. امّا برخي ديگر كه بيشترين اين افراد را تشكيل مي‌دادند، سواد و آگاهي‌هاي در حد آموزش خواندن قرآن داشتند.
چگونگي شروع درس و روش تدريس: هر دانش آموز در بدو ورود به مكتب‌خانه يكي دو روز آزادبود كه با محيط آشنا شود و فرار را بر قرار ترجيح ندهد.پس ازآن، دانش‌آموز بدون اينكه حروف رابشناسداين سه عبارت را مي‌آموخت؛ البته، از روي شكل عبارت و ريز و درشتي حروف كه اينسه، عبارت بودند از: (هوالفتاح العليم، بسم الله الرحمن الرحيم، ربي يسّر ولا تعسر)
۲ . مكتب خانه‌هاي عمومي: مكتب خانه‌ها، در دورة قاجار در اكثر شهرها و در برخي از روستاها داير بود. اين مكتب خانه‌ها در حقيقت، مقطع پس از مكتب خانه‌هاي آخوندباجيها بود. ولي لزومي نداشت كه حتماً كساني كه وارد مكتب خانه می شوند نخست دوره ی آخوند باجیها را گذرانده باشند.وهرکس با هر میزان دانشی که داشت می توانست مکتبی دایرومکتبداری کند.
۳ . مكتب خانه‌هاي خصوصي:كودكان اعيان و اشراف و روحانيون درجه اول به مكتب نمي رفتند. زيرا معلم سرخانه داشتند که ان هم به دوصورت بود.
۱-هرروز ساعت معینی درخانه حاضر می شدندوبه آنموزش آنان می پرداختند.
۲-یا اینکه دربیرونی منزل آنان مسکن می گزیدند ودر آن محل هم آموزش می دادند وهم زندگی میکردند.
برنامه‌هاي آموزشي اين مدارس از نظر موارد درسي و مطالب آموزشي فرقي با مكتب خانه‌هاي عمومي نداشت و مطالب و كتاب هاي يكساني داشتند، فقط مي‌توان گفت كه كيفيت آن با مكتب خانه‌هاي عمومي فرق مي‌كرد.مكتب خانه‌ها گرچه از قرنها پيش از دورة قاجاريه فعاليت داشتند. اما آنچه در اين دوره ، به نام مكتب يا مكتب خانه عمل مي‌كرد مورد انتقاد بسياري از صاحب‌نظران و فرهنگ دوستان و آزاديخواهان قرار گرفت و به دنبال همين انتقادها بود كه فكر ايجاد مدارس جديد در اذهان برخي از روشنفكران و فرهنگ‌پژوهان جوانه زد.
اهداف تعلیم وتربیت:
هدف از تعليم: آموزش روخواني قرآن و بعضي از كتب مانند گلستان سعدي، نصاب الصبيان، معراجنامه، مختارنامه، و حتي كُتبي مانند امير ارسلان نامدار و غيره ، و تعليم نماز و مسائل مربوط به آن . بطوريكه دانش‌آموز پس از دو سه سال كه دراين مكتب‌خانه‌ها درس مي‌خوانده، هم روخواني قرآن را ياد مي‌گرفته و هم بعضي از مسايل‌مذهبي را ، وتا حدودي نيز سواد خواندن مي‌آموخته است.( حکمت:ص۱۳۵۰)
مهمترین هدف تعلیم وتربیت ازدیدگاه اسلام پرستش خداوند یگانه است.سوره حمد(ایاک نعبد و ایاک نستعین):خداوندا تنها تورا می پرستم وتنها ازتویاری می جویم ودرقران سوره زاریات ایه ۵۶ امده است:ما شمارا افریدیم برای اینکه عبادت کنید.پس هدف تعلیم وتربیت در اسلام عبادت خداوند یگانه است.
الف:نقش معلمین در تعلیم وتربیت: انتقال دانش و میراث فرهنگی در رابطه با اهداف تعلیم وتربیت می باشد.
ب: ویژگی های فراگیران : فراگیران بایستی باتوجه به امادگی های لازم و اهداف مورد نظر به طرف نیکی حرکت کنند هرکسی به حد توان خود قدم درراه خیر بردارد.
ج:اهمیت دانش وتوام ساختن علم وعمل:اهمیت علم(نظری یا عملی)دراسلام توصیه شده انچه را که می اموزند بدان عمل کنندتا خداوند شما رامورد لطف قرار دهد.
نقش سیستم طبقاتی برروی تعلیم وتربیت در عهد قاجاریه از اهمیت به سزایی برخوردار بودزیرا تعلیم و تربیت در انحصار طبقات خاص جامعه بوده است. پس در نظام اسلامی تعلیم وتربیت همگانی بوده وبرای هر مرد وزن واجب است که علم را بیاموزد.
مکان وسرزمین تعلیم وتربیت
خانقاه نيز يكي از مراكز تعليم و تربيت كوهبنان بوده‌است. ساختمان مخروبه‌اي در وسط پارك برهان‌الدِينِ فعلي در دامنة كوه از زمانهاي گذشته باقي مانده است كه در بين اهل محل به «خانقاه شيخ ابوسعيد» مشهور است. كوه و چشمة نزديك به آن نيز به كوه و چشمة خانقاه مشهورند. (تاریخ کرمان،ص۴۵۳)
واژة مكتب خود اسم مكان است و احتياج به الحاق «خانه» ندارد ولي در زبان فارسي اين نوع كلمات مستعمل است (فرهنگ معين). مكتب خانه يا مكتب به اين معاني آمده است: جاي كتاب خواندن، جايي كه در آن نوشتن آموزند، دفتر خانه، جايي كه درآن كودكان را تعليم مي‌كنند ونوشتن وجز آن مي آموزانند و سبق مي دهند، دبيرستان، كتاب، دبستان، مدرسه، مجموعة انديشه ها و افكار، مجموع هنرمندان يك ملت‌يا شهر… در اينجا منظور ما از مكتب‌خانه مكاني است كه در آنجا باروش خاص به كودكان آموزش مي‌داده‌اند.
۱) محل مكتب‌خانه‌ها:خانه‌هاي خشت و گلي كه حياطش را باغ يا باغچه‌اي تشكيل مي‌داده و نقشة ساختماني آن مانند ساير خانه‌ها از يك صفه و چند اتاق كه همگي در يك رديف ساخته شده بودند و صفه در وسط بوده است و احياناً يك راهروسرپوشيدة باريك بين صفه و اتاق داشته است . كه به اصطلاح محلي ، به آن «باريكه» مي‌گفتند. اين خانه‌ها در اصل خانه شخصي و مسكوني مكتبداران بوده كه به اين امر هم اختصاص مي‌يافته است.
نتیجه گیری
عصر قاجار یکی از برهه های مهم تاریخ ایران به شمار می رود. در این دوره چالش بین سنت و مدرنیسم درایران آغاز شد واوج آن درانقلاب مشروطیت به ظهور رسید.پیدایش وگسترش مدارس جدید نتیجه ی دوعامل عمده ی داخلی وخارجی بود ضرورتها ونیاز های داخلی جامعه ی روزگار قاجار سبب شد که برای رهایی از عقب ماندگی وچار ه اندیشیده شود و بنیاد نظام کهنه ی آموزشی درهم فو ریزد . این وضع مصادف بود با تحولات شگفت انگیز قرن ۱۹درعرصه ی گوناگون علمی وفنی به دنبال این تحولات بود.که برخی از مصلحان و اندیشه گران بر ان شدند تا برای جبران عقب ماندگی اجتماعی فرهنگی و اموزشی به غرب و دستاوردهای نوین انان متوسل شوند این رویکرد زمانی بود که استعمارگران غربی می کوشیدند تا سیطره ی نفوذ وتسلط خویش را در سر تا سر جهان ان روزگار گسترش دهند .تعداد محصلان اعزامی به خارج از کشور و نیز کسانی که شخصا به ان دیار رفتند در مقایسه با نیازهای ایران به نیروی انسانی اگاه ماهر در ان روزگار بسیار کم بود .محتوای درسی برخی از مدارس حاوی مطالب سیاسی واجتماعی بود که منعکس کننده ی اوضاع اجتماعی وسیاسی ان روزگار بود. تحول دیگری که در عر صه ی آ.پ رخ داد تغیر شیوه و روش تدریس بود حاج میرزا حسن رشدیه برای نخستین بار تحولی در روش تدریس بوجود اورد و سد عظیم و مانع بزرگ اموزشی را از میان برداشت.
منابع ومآخذ
۱-احمدی خراسانی، نوشین،مجموعه آراء ودیدگاههای فمینیستی،نسرتوسعه ،۱۳۷۸
۲-امینی،علیرضا،آشتیانی اقبال،پیرنیا حسن (مشیرالدوله) تهران، صدای معاضر اول ،۱۳۸۷٫
۳-امینی، علیرضا/ شیرازی، ابولحسن ،تحولات اجتماعی سیاسی ایران ، نشرقوموس،چاپ اول،۱۳۸۲٫
۴-کسروی ،احمد،تاریخ مشروطه ایران،تهران،انتشارات امیر کبیر،جلد اول،۱۳۵۹٫
۵-یغمائی،اقبال،مدرسه دارالفنون ،انتشارات سرو،۱۳۷۶،ص ۱۲۷٫
۶-ملک زاده، مهدی ،تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ،جلد ۴تهران ، علمی،۱۳۷۱،ص۲۱۸
۷-معاصر،حسن،تاریخ استقرار مشروطیت درایران،تهران،انتشارات ابن سینا،جلد دوم،۱۳۵۳
