معرفی کامل صنایع دستی و سوغات فرهنگی گردشگری چهارمحال و بختیاری
صنایع دستی هر استان و شهری معرف تاریخچه آن منطقه می باشد. انواع تولیدات دستی، هنر دست هنرمندان هر شهر را معرفی می کند. یکی از استان های ایران که بی نظیر ترین و زیباترین صنایع دستی متعلق به آن است استان چهارمحال و بختیاری می باشد که به علت سبک زندگی عشایری از تنوع بسیار بالایی برخوردار است؛ صنایع دستی این استان به سه گروه شهری، روستایی، عشایری تقسیم شده است.
چوقای محلی، گلیم، جاجیم، قالی بافی، نمدمالی، گیوه دوزی، کلاه مالی، موج بافی و... از جمله صنایع دستی معروف این منطقه می باشد. چنانچه قصد دارید با صنایع دستی استان چهارمحال و بختیاری به صورت جزئی تر آشنا شوید در این بخش از فرهنگ و هنر پلاس وی با ما همراه باشید.
قالی بافی
فرش بختیاری به دلیل طرح و نقوش خاص و متفاوت، در میان فرش های ایرانی کاملا شناخته شده است. قالی های بختیاری دارای دو پود و گره ترکی می باشد. در بافت قالی بختیاری، نخ خامه، از روی دو تا تار کناری به عقب رفته و بعد از دور زدن تارها از زیر قسمت کمانی روی تارها بیرون آمده و به طرف بالا کشیده می شود و سر آن را قیچی می کنند و بعد از هر ردیف بافت، دو پود روی قسمت های بافته شده قرار می دهند و با کلکیت ( دفتین) آن را می کوبند.
قالی های "بی بی باف" شناخته شده ترین قالی های بختیاری هستند که از لحاظ طرح و نقش و مواد اولیه مصرفی و ابعاد، با دیگر فرش های ایرانی تفاوت فاحشی دارند. این قالی ها در گذشته های دور توسط بی بی ها که از امکانات مالی خوبی برخوردار بودند بافته می شد.
نمد مالی
نمد مالی از صنایع دستی پر طرفداری است که از استحکام، ظرافت و زیبایی خاصی بهره مند است. از محصولات نمدی که با نمد طبیعی بافته می شود می توان به فرش نمدی، تشک نمدی، جلیقه نمدی، کلاه نمدی، کفش نمدی، کفی نمدی، کمربند نمدی، سجاده نمدی و عرقگیر نمدی اشاره کرد.
نمدمالی جزو مشاغل سخت می باشد و نیاز به قدرت بدنی زیادی دارد. فرش های تولید شده از نمد دارای طرح و نقش زیبایی می باشد و بیانگر ذهن خلاق و هنرمند استاد نمد مال است و آرامش عجیبی به ببینده القا می کند.
کلاه مالی
کلاه مالی در اکثر نقاط بروجن و شهرکرد رایج است. کلاه نمدی جزئی از لباس مردان بختیاری است که توسط مردان استفاده می شود. رنگ کلاه ها قهوه ای مشکی و سفید می باشد. کلاه خسروی نوعی کلاه معروف است که مواداولیه ی آن شامل پشم، کرک بز، صابون و رنگ های شیمیایی می باشد.
بهون یا سیاه چادر
عشایر و بختیاری ها سیاه چادر را خودشان می بافند. عشایر بختیاری به سیاه چادر "بهون" می گویند و هر بهون با توجه به بزرگی و کوچکی از ١4 تا ٢٠ "لت" یا قطعه درست شده است که طول هر کدام از این لت ها شش تا ده متر و عرض آن بین 4٠ تا 6٠ سانتیمتر می باشد برای بافت سیاه چادر دو نفر لازم بوده و در مدت زمان پانزده روز بافت آن تمام می شود.
لت های چادر به شکلی خاص از پهنا کنار هم قرار گرفته و با موی بز به هم دوخته می شود و در نتیجه در روزهای آفتابی خورشید از درزها به داخل می تابد و در روزهای بارانی نیز قطرات باران از درزها به درون چادر رسوخ می کند، در صورتی که قسمت های دیگر چادر به علت ویژگی مو در مقابل رطوبت متورم شده و آب به داخل چادر نفوذ نمی کند. سیاه چادر در برابر باد مقاوم است و در فصل تابستان داخل آن خنک و در زمستان داخل آن گرم است. دستگاه بافت بهون همان دستگاه معمول عشایری می باشد.
گیوه دوزی
از دیگر صنایع دستی استان چهارمحال و بختیاری که بیشتر در شهر بروجن و شهرکرد تولید می شود گیوه دوزی است. بروجن قطب اصلی دوخت گیوه می باشد گیوه به عنوان کفشی راحت و مناسب با منطقه کوهستانی و جاده های پر پیچ و خم است که امروزه تولید چندانی ندارد. گیوه های تولید شده از تخت پارچه ای و یا لاستیکی است که رویه آن از نخ و نوارهای متصل کننده از جنس چرم گاوی می باشد.
رویه گیوه معمولا از آباده و شهرضا و تخت گیوه اکثراً از شیراز و شهرضا وارد می شود. در یک کارگاه با یک استاد کار، روزانه یک جفت گیوه تولید می گردد. گیوه تخت ملکی، تخت غلاتی و لاستیکی از انواع این گیوه ها هستند.
جاجیم
جاجیم از جمله دستبافته های رایج دیگر در زندگی بختیاری ها می باشد که بسیار مورد استفاده قرار می گیرد و به صورت نوارهایی باریک به پهنای 18 تا 35 سانتی متر و درازای 20 تا 25 متر است و بطور کامل از پشم بافته می شود.
بعد از بافت، به قطعاتی با درازای مناسب تقسیم شده و سپس از پهلو به یک دیگر دوخته می شود، در نهایت یک پارچه ای به دست می آید که به عنوان روانداز کاربرد دارد. معمولاً جاجیم را روی زمین چله کشی می کنند و در طول بافت آن تارها از روی کار دیده می شود، در حالی که پود در زیر آن ها مخفی است و در آن برخلاف سایر منسوجات که نقش با پود خلق می شود، نقش ها به وسیله تارها شکل می گیرند.
جل (روزینی)
جل پوششی بر روی حیوان محسوب می شود که بار روی آن قرار می گیرد. جل بافته ای چهار گوش در ابعاد 50/1*10/1 متر و معمولا دو قسمتی است و با تسمه سینه بند، تنگ شکم بند، و یک زیر دم مجهز به یک تکه نمد به نام رفیده به پشت حیوان بسته می شود. جالب است بدانید زمانی که برای حمل عروس یا بی بی (زن خان) حیوانی را تزئین می کنند، با پارچه ای ساده “رفیده” را پوشانده و روی آن را با استفاده از مهره های رنگی و دکمه تزئین می کنند.
نقش های جل بستگی به نوع استفاده از آن دارد و به خاطر همین دارای بافت های متفاوتی است. بعضی مواقع دارای زمینه ساده و نقش های قالی بافت است، گاهی زمینه ساده و نقش های رندی بافت، و گاهی زمینه ساده و نقش ها رندی بافت و قالی بافت است. مواقعی تماماً قالی بافت است و زمانی کاملا ساده بافت و بدون نقش است. جنس تار جل از نخ پنبه یا پشم و بخش های رندی بافت و قالی از جنس پشم می باشد.
روزینی بافته قالی بافتی است که روی زین قرار گرفته و آن دسته از عشایری که دارای وضع مالی خوبی هستند از آن استفاده می کنند. منگوله های رنگی کوچک و بزرگ جذابی دور تا دور روزینی آویزان می شود.
سرفه آردی یا سفره آردی
از آنجایی که نان، غذای اصلی عشایر بختیاری به شمار می رود و از طرفی آرد که ماده اولیه پخت نان است بسیار مقدس و مهم است بنابراین نان جایگاه بسیار ویژه ای در بین مردم این منطقه دارد. به همین علت سفره مخصوصی با اسم سرفه آردی برای آن در نظر گرفته شده که یک نوع بافت گلیمی محسوب می شود. جنس تار های این سفره پنبه ای و پود آن از پشم می باشد و به صورت مربع 1*1 متر و بعضی موافع مستطیل است.
قفل سازی
قفل سازی در چالشتر مرسوم است. قفل سازان چالشتری این صنعت را از پدران خود یاد گرفته اند و می توان قفل سازی را یک شغل موروثی به شمار آورد. ساخت قفل به این شکل است که اول تنه قفل، که دارای دستگاه قفل است را می سازند و بعد زبانه قفل را که از جعبه یا حلقه در عبور می کند جوش می دهند و سوراخ قفل را با مته کمانی حفر می کنند و بعد حلقه و رویه قفل را سوهان می زنند که در این مرحله به دقت و ظرافت بیشتری نیاز است. و در پایان تمام قفل را پرداخت می کنند.
چالشتر به عنوان قطب فلزکاری، تمام لوازم فلزی از قبیل کلاه خود، قیچی، شمشیر، چاقو و دیگر وسایل لازم برای بافت قالی و گلیم توسط هنرمندان قفل ساز درست می شود.
همینطور انواع درکوب و انبر، وسایل تزئینی که در درب و پنجره ها کاربرد دارد توسط این هنرمندان درست ساخته می شود. تفنگ نیز از دیگر محصولات این هنر بوده که به نام استاد احمد نیکزاد (احمد قفل ساز) شناخته شده است.
هور
هور یک نوع کیسه دو طرفه به شمار می رود که معمولاً برای حمل کردن آرد و گندم و گاهی برای غلات دیگر و حبوبات مورد استفاده قرار می گیرد. این محصول کمی کوچک تر از خورجین است و اطراف جیب های آن به طور کامل دوخته می شود.
گوشه یکی از لبه های آن را بدون این که دوخته شود باز می باشد تا از این گوشه دوخته نشده برای پرکردن و خالی کردن مواد غذایی ذکر شده استفاده شود. اگرچه در قدیم از 3 طریق (ساده، رندی، گندی) در بافت آن استفاده می شده اما امروزه نقش ها به روش ساده بافته شده و در قسمت پایین طول هر طرف، گندی بف (قالی بافت) بافته می شود تا مثل خورجین موقع حمل و کوچ مانع ساییدگی آن شود. اندازه هر طرف آن 80*60 سانتی متر می باشد که هر دهانه دارای ظرفیتی حدوداً 50 کیلوگرم است.
موج
موج یکی دیگر از صنایع دستی چهار محال و بختیاری به شمار می رود و به نوعی رخت خواب پیچ اطلاق می شود که مثل سایر بافته های بختیاری جنبه خود مصرفی داشته و شبیه به جاجیم است. با این حال بافت آن چندان رواج ندارد و فقط توسط عده بسیار کمی از عشایر تولید می شود و چنانچه در یک شرایط خاص به موج نیاز پیدا کنند آن را از موج بافان دزفولی یا شوشتری خریداری می کنند.
دستگاه موج بافی به طول پنج تا هفت متر در نوسان است (طول تارها حدود 7 متر و عرض موج بین 80 تا 100 سانتی متر) یعنی بین سردار و زیردار آن حدود پنج تا هفت متر فاصله است. پس از تمام شدن بافت موج (با توجه به اندازه آن) آن را به 2 یا 3 قسمت تقسیم کرده و از پهنا به هم می دوزند. جنس تار و پود موج به طور کامل از پشم است، بختیاری ها معمولاً برای بستن رخت خواب ها و هم چنین به عنوان رو انداز استفاده می کنند.
چوقا
نوعی عبای دهقانی در بین بختیاری ها رایج است که چوقا نام دارد البته گاهی با نام چوخا نیز تلفظ می شود. این محصول سنتی با استفاده از پشم سفید طبیعی، توسط زنان بختیاری بافته می شود و دارای خطوط عمودی آبی تیره یا مشکی است. مردان بختیاری این عبا را روی لباس های خود می پوشند. زنان بختیاری با ظرافت هر چه تمام و به طور بسیار نازک و ظریف این عبا را تولید می کنند و روی دستگاه های ساده بافت، نواری با عرض حدود 50 تا 70 سانتی متر (بسته به اندازه مورد نظر) و طول 5/2 متر می بافند.
این نوار از دو بخش متفاوت و مساوی تشکیل می شود. بلندی چوقا تقریباً تا سر زانو می رسد و جلوی آن کاملا باز است. چوقا هیچ آستینی ندارد. جالب است بدانید بهترین نوع چوقا ”کیارسی بف” نام دارد که توسط زنان کیارسی بافته می شود به خاطر همین به این نام معروف شده است.
جنس تار این محصول از پنبه است و برای تهیه آن می توانید به بازار مراجعه کنید. دار چوقا به شکل افقی و تک نفره می باشد. در بافت چوقا برای این که نخ پشمی مورد استفاده یکنواخت و ظریف ریسیده شود، آن را در زمان پره گرداندن (نخ ریسی) از سوراخی که روی ناخن بلند انگشت شست تعبیه شده عبور می دهند.
توربه یا توبره
محصول کیسه مانندی که به عنوان توبره و یا به گویش بختیاری «توربه» معروف است و کاربردی مثل کوله پشتی دارد از دیگر صنایع دستی معروف این منطقه می باشد. از این وسیله جهت نگهداری و حمل مواد غذایی یا ملزومات چوپانان از قبیل چای، نان فطیر، پیاز، قند، استکان و دیگر مایحتاج آن ها استفاده میکنند. در اکثر مواقع پشت توبره معمولا ساده بافت (اما گاهی بانقوش پراکنده) است و روی آن دارای زمینه ساده و نقش های رندی بافت می باشد.
پیش سینه
برای تزئین و زیبایی حیوانات عشایر بختیاری دست بافته ای به نام پیش سینه تولید می کنند و مثل گردنبندی به دور گردنشان می اندازند. حتی در تزئین حیوانی که عروس یا بی بی بر آن سوار می شود؛ نیز پرکاربرد است. جنس تار این دستبافته از پنبه و جنس پود آن از پشم می باشد. جالب است بدانید بافت وسط پیش سینه با عرض تقریباً 25 سانتی متر در طرفین متوقف می شود، اما در وسط به شکل مثلثی ادامه یافته و به رأس آن ختم می شود.
