قره کلیسا | “قره کلیسا” در کجای ایران قرار دارد ؟

 

قره کلیسا،کلیسای تادئوس مقدس،(به ارمنی:Սուրբ Թադէոսի վանք - به انگلیسی St. Thaddeus Monastery)، نام کلیسایی تاریخی در استان آذربایجان غربی ایران است.

این کلیسا در20 کیلومتری شمال شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده است. قره کلیسا در تاریخ 7 ژوئیه 2008، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

 

 

به سبب ویژگی های منحصر به فرد این کلیسا، نام آن از تاریخ 11 بهمن 1334 به شماره 405 در آثار ملی ایران قرار دارد. به دلیل حفظ قدیمی ترین و برجسته ترین نمادهای معماری ارامنه جهان، در تاریخ 17 تیرماه 1387 برابر با 7 ژوئیه سال 2008، مجموعه قره کلیسا، شامل 3 کلیسای اصلی با نام های قره کلیسا یا سنت تادئوس، سنت استپانوس و دزور دزور به عنوان نهمین اثر تاریخی ایران در سی و دومین کمیته میراث جهانی یونسکو در کبک کانادا ثبت جهانی شد.

 

 

* نشان دهنده تبادل ارزش های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه ریزی شهری یا طراحی چشم انداز است.

* گواهی بی همتا یا دست کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته می باشد.

* نمونه ای برجسته در معماری یا تکنولوژی است که مرحله ی مهمی از تاریخ بشر را نشان می دهد.

 

 

 

قره کلیسا در استان آذربایجان غربی و در 20 کیلومتری شمال شرقی سیه چشمه واقع شده است. طی هفت کیلومتر از سمت شمال جاده چالدران به قره ضیاءالدین، ما را به این کلیسای تاریخی خواهد رساند. این کلیسا در تقسیم بندی استان در مساحت اراضی شهرستان چالدران و در جنوب ماکو قرار گرفته است.

 

 

در زبان آذری، قره دارای دو معنی می باشد. معنی مصطلح و رایج آن ( سیاه ) است. بنابراین قره کلیسا یعنی کلیسای سیاه. باتوجه به سنگ های سیاهی که در ساختمان کلیسا استفاده شده است، این معنا بیشتر به ذهن می رسد. از طرف دیگر، جمعی معتقدند که قره، پیشوند اسم مکان و به معنی بزرگ است. در اینصورت قره کلیسا به معنی کلیسای بزرگ می باشد. 

 

قره کلیسا؛ نخستین کلیسایی که توسط مبشرین مسیج ساخته شده است

 

بنابر باور مسیحیان ارمنی نژاد؛ کلیسای تاتائوس نخستین کلیسایی است که توسط مبشرین مسیح در دنیا ساخته شده و آنها هر سال در هفته آخر تیر و هفته اول مردادماه که مصادف با شهادت تاتائوس، مراسم خاصی در این کلیسا برپا می دارند.

 

اگر کمی دقت کنیم هنوز هم بر دیوارهای قره کلیسا می توان جای گلوله های جنگهای تاریخی را که در این منطقه رخ داده است، ببینیم.

قره کلیسا حوادث زیادی را در طول تاریخ بر خود دیده است. جنگها اولین و شاید آخرین علت در مورد آسیب دیدن این بنای پس از زلزله بوده اند.

بر اساس کتیبه ای که کنار محراب به خط ارمنی قدیم نگاشته شده است، کشیشی به نام زاکاریا در سال 1319 میلادی به زلزله مهیبی اشاره می کند که کلیه بنای قره کلیسا را تخریب می کند تا جایی که هیچ اثری از بنای اولیه باقی نمی ماند.

 

اما زاکاریا تصمیم می گیرد در عرض 10 سال کلیسای ویران شده را بازسازی و مرمت کند و چیزی که اکنون از این کلیسا باقیمانده ماحصل تلاشهای این کشیش بوده است.

جنگهایی که در دوره های مختلف تاریخی همچون ایلخانی، صفوی و جنگ هایی که مابین ایرانیان و عثمانیان در این منطقه رخ می دهد باعث می شود این بنا هر بار مورد آسیب قرار بگیرد.

جالب تر آنکه این بنا در دوره یورش مغولها نیز آسیب جدی دیده، اما هر زمان که ارامنه احساس امنیت کرده، آنرا مرمت و بازسازی می کردند.

 

 

گردهم آیی ارامنه در اول تا چهارم مردادماه هر سال که مصادف با سالروز مرگ تاتائوس مقدس می باشد صرفاً یک مراسم مذهبی نیست. بلکه اجتماعی است از ارامنه ارتودوکس آذربایجان، تهران، اصفهان و سایر نقاط ایران و جهان که بعضاً پیروان سایر مذاهب مسیحیت چون آسوری ها نیز در آن شرکت می کنند و با برپا داشتن مراسم جشن و سرور، کودکان خود را غسل تعمید می دهند.

روستای کم جمعیت مجاور قره کلیسا مسلمان نشین است و با توجه به اینکه جمعیت قابل توجهی در مراسم شرکت می کنند، در آن زمان از طرف خلیفه گری ارامنه آذربایجان یا تهران چادرهای سیار جهت اقامت و پذیرایی زائرین و مسافران نصب می شود.

 

 

موسس خورناتسی، مورخ مشهور ارمنی در سده 5 میلادی، تاریخ احداث این کلیسا را در اوایل دوران مسیحیت می داند و معتقد است بنای کلیسا بر روی آرامگاه یکی از مبشران دین مسیحیت به نام طاطاووس مقدس بنا شده است. او وجود نام کلیسای طاطاووس مقدس در آثار و کتب مختلف، به ویژه مجامع مذهبی ارمنیان  از سال 1243 میلادی  را شاهدی بر این امر می داند.

 

قره کلیسا در طول سالیان دراز سردی و گرمی روزگار را چشیده و بارها توسط صاحبان قدرت مورد تجاوز و غارت قرار گرفته است. جنگ هایی که در دوره های مختلف تاریخی همچون ایلخانی، صفوی و جنگ هایی که مابین ایرانیان و عثمانیان در این منطقه رخ داده، زخم های عمیقی را بر تن این بنا ایجاد کرده است به طوری که هنوز هم بر دیواره های این بنا اثراتی از گلوله دیده می شود. این بنای مقدس از بلایای طبیعی همچون زلزله نیز جان سالم به در برده و پس از تخریب باز هم توانسته مسیحیان را به سوی خود جلب کند.

 

اولین تخریب وسیع در قره کلیسا به هنگام حمله چنگیزخان مغول در سال 1230 میلادی اتفاق افتاد و سپس در زمان اقامت هولاکوخان مغول در آذربایجان به همت خواجه نصیرالدین طوسی مرمت هایی در آن صورت گرفت.

کتیبه ای نیز در کنار محراب بخش قدیمی کلیسا به چشم می خورد که حکایت از تخریب کلیسا  در سده 14 میلادی (سال 1319 میلادی) بر اثر یک زلزله ی مهیب دارد اما این بلا هم بر ارزش این کلیسا تاثیری نگذاشته و بنا بر روایت آندرانیک هویان ( ایران شناس ارمنی تبار ) ، طی 10 سال توسط فردی به نام اسقف زاکاریا ( زکریای قدیس ) و دو تن از برادران او به نام های پطروس و سرکیس مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت تا  بار دیگر بتواند میزبان مسیحیان باشد.

 

قسمت شرقی کلیسا تنها قسمتی است که از این زلزله جان سالم به در برده و شامل محراب و اتاق های جانبی و محوطه جلو محراب و گنبدی کوچک می باشد که همگی با سنگ سیاه ساخته شده اند.

این بنا از نظر تاریخی به دو بخش قدیمی سیاه رنگ و بخش جدید سفید رنگ تقسیم می شود که هر یک داستانی را برای خود دارند. احتمالا ساختمان اصلی کلیسا پوشیده از از سنگ های سیاه بوده اما پس از بازسازی در دوران های مختلف،  قسمتی از سنگ ها با سنگ سفید جایگزین شده است. برخی معتقدند که این کار به صورت عمدی صورت گرفته تا آیندگان شکل و ظاهر اولیه کلیسا را نیز ببینند.

 

در اثر گذشت زمان و تخریب بنا، در سال 1691 میلادی بار دیگر مرمت هایی بر روی آن صورت گرفت و در تمام مراحل بازسازی از سنگ سیاه استفاده شد. در این میان گویا پادشاهان دوره ی صفوی نیز عنایت خاصی با این کلیسا داشتند چرا که فرمان شاه عباس اول صفوی در حمایت از ارمنیان بر روی سردر آن به چشم می خورد.

 

در سال 1810 میلادی اسقف ماکو، سیمون بزنونی، دستور آوردن تخته سنگ هایی از مرمر سفید را از منطقه قرخ بولاغ و شاورشان صادر کرد و از کارگران خواست تا ضلع غربی کلیسای قدیمی را با استفاده از آنها بازسازی کنند.

آخرین تعمیرات بنا در در دوران قاجار و به فرمان عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه صورت گرفت. وی در نظر داشت که با افزودن بناهای متعدد به کلیسا و گسترش آن، مجموعه ای شبیه به کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان بنا کند تا محل مرجع تقلید ارمنیان جهان را از آنجا به قره کلیسا انتقال دهد و این مرکز را از سلطه ی روسیه تزاری و دولت عثمانی در آورد. 

 

در آن زمان رود ارس به عنوان مرز ایران و ارمنستان شناخته می شد و اسقفی ارمنی برای گسترش بنای کلیسا از همین طریق به تبریز وارد شد. در ساخت این کلیسای جدید از نقش و نگار کلیسای جامع اچمیادزین، الهام گرفته شد تا به زیبایی هر چه تمام تر احداث شود. به دستور عباس میرزا ساختمان جدید با سنگ های سفید و حجاری هایی بی نظیر در در ادامه کلیسای کهن و در ضلع غربی آن، ساخته شد اما در نهایت این کار به علت مرگ عباس میرزا ناتمام ماند.

 

کتیبه ای در کلیسا وجود دارد که تلفیق و الحاق بخش قدیم و سیاه رنگ با بخش نو و سفید کلیسا و خلق یک شاهکار معماری را در آن زمان تایید می کند.

 

 

 

کلیسای اصلی دارای سقفی صاف است که گنبد هرمی دوازده وجهی بالای آن قرار دارد. پایه گنبد با نوارهای سنگی سیاه و سفید پوشیده شده که جلوه ای خاص به این بنا بخشیده است. وجود دو گنبد مشابه و در کنار هم، دو قله کوه آرارات را در ذهن ارامنه به تصویر می کشد. سنگ نوشته ها و حجاری های فوق العاده زیبا، این مکان را از بسیاری از کلیساهای هم عصر خود متمایز می سازد.

تکنیک و حجم پردازی در بنای قره کلیسا در نوبه خود از کم نظیرترین پرداخت های هنرهای تجسمی است. با توجه به ویژگی های معماری در این بنای تاریخی، وجود دیوارهای دفاعی پیرامون کلیسا و ورودی اصلی آن، این بنا حکم قلعه نیز دارد. در چهار جهت قلعه پنج برج دیده بانی به شکل یک قوس قرار گرفته است.

 

کلیسای جامع طاطاووس مقدس شامل مجموعه ای از فضاهای جانبی مشتمل بر دو حیاط شرقی و غربی و 47 اتاق است که به راهبان، طلبه ها، محققان و نویسندگان، نگهبانان کلیسا و کتابخانه آن تعلق داشته است. علاوه بر آن زیرزمین کوچکی نیز در زیر اتاق ها قرار دارد و فضاهای کوچکی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصارخانه، دخمه ای برای نگهداری غذا و فضاهای دیگری در حیات جانبی غربی است. همچنین اگر به مقطع کلیسای طاطاووس نظری بیافکنیم، تمام بنا به صورت ساختمانی واحد دیده می شود. برخلاف معابد اولیه ارمنیان که به شکل مربع است، این کلیسا مستطیل شکل است. قسمت شرقی آن با سنگ سیاه ساخته شده و تنها قسمتی است که از زلزله 1391 میلادی محفوظ ماند و شامل محراب و اتاق های جانبی و محوطه جلوی محراب و گنبدی کوچک است.

 

 همچنین مقبره «سن» دختر شاهزاده ارمنی، دختر پادشاه «ساندوخت»، که به سبب عقیده اش به مسیحیت به شهادت رسید، بالای تپه ای در مجاورت کلیسا قرار دارد. در محوطه داخلی کلیسا چندین سنگ قبر و نیز یک حوض سنگی وجود دارد و نقش برجسته های فراوانی روی دیوارهای بیرونی کلیسا نقش بسته اند. سقف محراب کلیسا نیز با سنگ های مرمر سیاه و سفید به شکل زیبا تزیین شده است. در محوطه داخلی کلیسا روی دیوار محلی برای روشن کردن شمع وجود دارد.

 

قسمت های کلیسا:1- کلیسای اصلی 2- برج ناقوس 3- ورودی 4- برج 5- حیاط شرقی 6- حیاط غربی 7- انبار

 

بخش سیاه قره کلیسا تزیینات کمی دارد و در واقع در بازسازی که از سوی اسقف زاکاریا صورت گرفته است، وی با تعدادی سنگ سفید نقوش هندسی را روی طوق گنبد کلیسای قدیمی یا سیاه ایجاد می کند اما در مقابل این امر تزیینات بخش سفید در نقطه مقابل تزیینات بخش سیاه قرار می گیرد تا شاهکارهایی در زمینه تزیینات یک بنای تاریخی در قره کلیسا خلق شود.

 

این تزیینات به واسطه آن که سنگهایش همگی از سنگ های آهکی و به راحتی قابل تراش و حجم سازی بوده اند، بسیار بدیع است و حتی در جای خود می تواند در جهان منحصر به فرد به شمار رود.

گل بوته های فراوان به همراه چهره های حواریون مسیحی و حتی حضرت مسیح(ع) و حضرت مریم از جمله تصاویری هستند که در این کلیسا به چشم می خورند. جالب آن که در بخشی از این تزیینات می توان داستان هایی از شاهنامه را که مصور شده اند نیز مشاهده کرد.

 

 

1- راه اول از طریق تبریز است. فاصله تبریز تا قره کلیسا حدود 270 کیلومتر است و باید است از شهرهای مرند، قره ضیاءالدین و شوط بگذرید. از شوط تا قره کلیسا حدود 35 کیلومتر است. قره کلیسا تقریباً در میانه راه شوط به چالدران قرار گرفته است. توجه فرمایید وقتی از شوط به سمت چالدران حرکت می کنید، سه راهی قره کلیسا در سمت راست شما قرار گرفته است. لازم به توضیح است که بخش عمده این مسیر، یعنی از تبریز تا سه راهی شوء جاده ترانزیت بین المللی است و از کیفیت بهتری نسبت به مسیر دوم برخوردار است.

 

2- مسیر دوم از ارومیه شروع می شود. فاصله ارومیه تا قره کلیسا حدود 275 کیلومتر است و لازم است شهرهای سلماس، خوی و چالدران را پشت سر بگذارید. جاده خوی به چالدران با مسافت حدود 100 کیلومتر، کوهستانی و نسبتاً فرعی است.

 

 

بد نیست بدانید که هر دو این مسیرها، خصوصاً شهرهای مرند و خوی جاذبه های دیدنی زیادی دارند که می توانند سفر شما را به یاد ماندنی تر کنند. البته در مجموعه قره کلیسا هیچ گونه امکانات رفاهی وجود ندارد. با نزدیکترین پمپ بنزین 35 کیلومتر فاصله دارید. برای آب آشامیدنی بهداشتی بهتر است از آب معدنی استفاده کنید و غذای سبکی همراه خود داشته باشید چون احتمالا به رستوران بهداشتی و مطمئن دسترسی نخواهید داشت. وضعیت سرویس های بهداشتی هم متوسط است و مشکل خاصی نخواهید داشت.

 

 

 

بهترین زمان بازدید از این بنا از اردیبهشت ماه تا پایان مهر ماه است. یادتان باشد که در هفته اول مرداد ماه به این بنا سر نزنید چون کلیسا میزبان مراسم مذهبی است و ورود افراد غیرمسیحی در این زمان ممنوع است.