اندازه کبد معمولی در بزرگسالان حدود 14 سانتی‌متر (5/5 اینچ) است. وقتی کبد بزرگتر از اندازه طبیعی خود می‌شود، هپاتومگالی یا همان کبد بزرگ رخ می‌دهد. کبد چطور بزرگ می‌شود؟ برخی بیماری‌ها و تغییرات زیادی در کبد موجب بزرگ شدن آن می‌شود.
هپاتومگالی چیست؟
کبد بزرگ، بُزُرگ‌کَبدی یا هپاتومِگالی (Hepatomegaly) به حالتی می‌گویند که یک فرد کبدی بزرگتر از ابعاد معمول داشته باشد. بزرگ کبدی یکی از علائم غیر اختصاصی پزشکی است که می‌تواند علل گوناگونی داشته باشد از جمله عفونت، مسمومیت مستقیم، تومورهای کبدی یا اختلال در سوخت‌وساز بدن (1).
توجه: در بسیاری از منابع داخلی به اشتباه، التهاب کبد (Inflammation) و کبد بزرگ را یکی دانستهاند! در صورتی که التهاب کبد یا کبد ملتهب یک شرایط خاص پزشکی است و تنها با بزرگ شدن اندازه کبد ارتباط ندارد!
چرا باید به سلامت کبد اهمیت بدهیم؟
اگر دچار کبد بزرگ هستید، کبد، وظایف بسیار مهمی دارد و سلامت آن با سلامت کلی بدن در ارتباط است. به عنوان مثال کبد وظایف زیر را بر عهده دارد:
- چربی‌ها را هضم کند.
- شکر را به صورت گلیکوژن ذخیره کند.
- مبارزه با عفونت‌ها؛
- پروتئین و هورمون راتولید کند.
- لخته شدن خون را کنترل کند.
- داروها و سموم را تجزیه کند.
کبد (جگر) مهم‌ترین عضو بدن است
کبد همچنین تنها اندام داخلی است که می‌تواند بعد از عمل جراحی دوباره رشد کند، که این امر اهدای کبد را ممکن می‌کند. اگر بخشی از کبد خود را اهدا کنید، به اندازه اصلی آن بازسازی می‌شود. قسمت پیوند شده نیز رشد خواهد کرد.
ارتباط کبد بزرگ و سایر بیماری‌ها
اگر کبد بزرگ شده دارید، ممکن است دچار یکی از بیماری‌های زیر شده باشید:
- بیماری کبد؛
- سرطان، مانند سرطان خون؛
- یک بیماری ژنتیکی؛
- ناهنجاری‌های قلب و عروق؛
- عفونت؛
- مسمومیت با سموم؛
اگر علائمی از کبد بزرگ شده دارید، برای بررسی شرایط حتماً با پزشک خود ملاقات کنید.
علائم و نشانه های کبد بزرگ چیست؟
علائم مربوط به کبد بزرگ می‌توانند متفاوت و متنوع باشند و همچنین کبد بزرگ شده به خودی خود ممکن است علامتی نداشته باشد. گاهی اوقات، بیماران ممکن است فشار یا حالت خاصی در قسمت فوقانی شکم خود حس کنند. اما اگر یک وضعیت پزشکی باعث بزرگ شدن کبد شده باشد، ممکن است علائم جدی مانند نشانه‌های زیر داشته باشد:
- زردی یا زردی پوست و چشم؛
- دردهای عضلانی؛
- خستگی؛
- خارش؛
- حالت تهوع؛
- استفراغ؛
- درد یا توده شکمی؛
- اشتهای ضعیف؛
- تورم پا و پاها؛
- کبودی معمولی؛
- کاهش وزن غیرعادی؛
- افزایش اندازه شکم؛
در صورت داشتن علائم زیر، سریعاً به پزشک مراجعه کنید:
- درد شدید شکم؛
- تب و زردی؛
- استفراغ خونی یا قهوه‌ای؛
- تنگی نفس؛
- مدفوع مشکی، کدر یا خون قرمز روشن در مدفوع؛
این علائم فوریت‌های پزشکی محسوب می‌شوند و باید به نزدیک‌ترین مرکز پزشکی مراجعه شود.
دلایل بزرگ شدن کبد چیست؟
بزرگ شدن کبد اغلب نشانه‌ای از عملکرد ناصحیح بافت کبد است. مصرف برخی داروهای خاص مانند آمیودارون و استاتین نیزممکن است باعث آسیب کبدی و کبد بزرگ شود.
علل شایع بزرگ شدن کبد، عبارتند از:
- سرطان متاستاتیک یا سرطانی که دراندام‌های دیگر شروع می‌شود وبه کبد می‌رسد.
- بیماری کبد چرب غیرالکلی (NAFLD) یا ایجاد چربی در کبد که ناشی از الکل نیست.
- ناهنجاری‌های قلب وعروق خونی یا شرایطی که باعث انسداد رگ‌های تخلیه کبد یا خونرسانی به آن می‌شود.
- سرطان کبد یا سرطانی که از درون کبد رشد می‌کند.
- سیروز یا پیشگیری از آسیب و زخم کبد به دلیل سمومی مانند الکل؛
- هپاتیت ویروسی معمولاً A، B یا C، یاعفونت‌های مختلف کبدی که هریک از ویروس ایجاد می‌شود.
- بیماری کبد الکلی با طیف وسیعی از آسیب‌های کبدی که شامل رسوبات چربی، التهاب به دلیل مصرف الکل است.
نارسایی احتقانی قلب همچنین می‌تواند باعث بازگشت خون به رگ‌های کبدی شود. اینها رگ‌هایی هستند که به تخلیه خون از کبد کمک می‌کنند. هنگا‌‌میکه درست کار نکنند، کبد تخلیه نمی‌شود و بزرگتر می‌شود. به این عمل کبدی احتقانی (Congestive hepatopathy) گفته می‌شود.
در بعضی اوقات علائم بیماری‌های کبدی مانند: کبد بزرگ، کبد چرب و...، زمانی ظاهر می‌شود که آسیب جدی به کبد وارد شده است. آسیب شدید کبدی می‌تواند منجر به عوارض مادام العمر شود. برای جلوگیری از این اتفاق ناخوشایند، باید به طور منظم و در بازه‌های زمانی مختلف به پزشک مراجعه کنید.
سایر دلایل ایجاد کبد بزرگ عبارتند از:
- لنفوم یا سرطان خون در سیستم لنفاوی؛
- لوسمییا نوعی سرطان خون مغز استخوان؛
- مولتیپل میلوما یا نوعی سرطان خون مغز استخوان ویژه سلول‌های پلاسما؛
- هموکروماتوز یا تجمع آهن در کبد؛
- بیماری ویلسون یا ساخت مس در کبد؛
- بیماری گوچر یا اختلالی که باعث ایجاد مواد چربی در کبد می‌شود.
- هپاتیت سمییا التهاب کبدی به دلیل مسمومیت شیمیایی؛
- انسداد مجرای صفراوی یا کیسه صفرا یا کار زیاد صفرا، التهاب در کبد و یا سنگ کیسه صفرا؛
- کیست کبدی یا کیسه‌های پر ازمایعات درون کبد ازدلایل مختلف؛
برخی از عفونت‌ها و شرایط پزشکی خاص می‌توانند باعث بزرگی کبد شوند. کبد بزرگ می‌تواند خوش‌خیم (نه سرطان) یا بدخیم (سرطان) باشد.
عوامل خطر برای کبد بزرگ چیست؟
برخی از افراد ازنظر ژنتیکی درمعرض خطر بیشتری قرار دارند. اگر شما یا خانواده‌تان سابقه ابتلا به این بیماری را داشته باشید ممکن است در معرض خطر بیشتری قرار داشته باشید.
عوامل خطر برای کبد بزرگ عبارتند از:
- اختلالات خود ایمنی، به ویژه مواردی که بر کبد تأثیر می‌گذارد.
- بیماری التهابی روده؛
- بیماری مزمن کبد؛
- سرطان کبد؛
- بیماری سلول داسی؛
- چاقی؛
داشتن سبک زندگی ناسالم نیز می‌توانند خطر ابتلا به کبدرا افزایش دهند. منظور از سبک زندگی ناسالم، انجام کارهایی مشابه موارد زیر است:
- مصرف بیش ازحد الکل؛
- خال کوبی؛
- انتقال خون و رابطه جنسی محافظت نشده که شما را در معرض خطر HIV و هپاتیت B و C قرار می‌دهد.
- مسافرت به کشورهای خارجی مرتبط با خطرات ناشی از بیماری مالاریا؛
اگر نگرانی در مورد خطرات ناشی از کبد بزرگ دارید با پزشک خود صحبت کنید. همیشه در مورد مکمل‌های بدون نسخه یا گیاهی که مصرف می‌کنید، به پزشک خود بگویید.
روش‌های تشخیص کبد بزرگ
کبد یک عضو مثلثی است. در زیر دیافراگم و پایین‌تر از قفسه سینه راست واقع شده است. اگر پزشک بتواند آن را در طول معاینه احساس کند، ممکن است کبد بزرگ شده داشته باشید. زیرا کبد معمولی را نمی‌توان با انگشت احساس کرد. باید بدانید که اندازه و وزن کبد به طور طبیعی با افزایش سن افزایش می‌یابد. برای کودکان، کبد به طور معمول توسط دهانه خود، از طریق ضخیم‌ترین قسمت آن از بالا تا پایین اندازه‌گیری می‌شود. کبد بزرگسالان با طول اندازه‌گیری می‌شود.
یک مطالعه در سال 2003 از سونوگرافی برای تخمین متوسط قطر کبد بالغ استفاده کرد. داده‌های زیر از 2080 نفر در سنین 18 تا 88 سال جمع‌آوری شده است. در این مطالعه، تنها 11 درصد افراد، کبد بزرگتر از 16 سانتی‌متر داشتند.
بر اساس نتایج تحقیق، اندازه متوسط کبد با توجه به سن متفاوت است و می‌تواند:
- 4 سانتی‌متر به مدت 1 تا 3 ماه؛
- 7/6 سانتی‌متر به مدت 4 تا 9 ماه؛
- 5 سانتی‌متر به مدت 1 تا 5 سال؛
- 5 سانتی‌متر به مدت 5 تا 11 سال؛
- 5 تا 12.1 سانتی‌متر به مدت 12 تا 16 سال؛
- 5 سانتی‌متر +/- 1.7 سانتی‌متر برای زنان بزرگسال؛
- 5 سانتی‌متر +/- 1.6 سانتی‌متر برای مردان بالغ؛
شکل بدن، وزن و جنسیت نیز می‌تواند بر اندازه کبد تأثیر بگذارد. پزشک هنگام بررسی کبد در مورد علائم احتمالی کبدی، این موارد را در نظر خواهد گرفت.
برای فهمیدن دلیل ابتلا به هپاتومگالی، پزشک ممکن است آزمایشات مختلفی را انجام دهد، از جمله:
- شمارش کامل خون (Complete blood count) برای بررسی تعداد غیر طبیعی سلول‌های خون؛
- آنزیم‌های کبدی برای ارزیابی عملکرد کبد؛
- اشعه ایکس شکمی، یک مطالعه اشعه X غیر تهاجمی برای ارزیابی اندام‌های شکمی؛
- سی تی اسکن برای تصاویر با وضوح بالا از شکم؛
- MRI برای تصاویر با وضوح بالا از اندام‌های خاص شکم؛
- سونوگرافی، استفاده از امواج صوتی برای ارزیابی کبد و سایر اندام‌های شکمی؛
اگر پزشک به وضعیت جدی‌تری شک کند، ممکن است بیوپسی کبد را توصیه کند. بیوپسی کبد یک آزمایش جراحی است که پزشک برای معاینه میکروسکوپی نمونه کوچکی از کبد را برمی‌دارد.
عوارض احتمالی بزرگ شدن کبد چیست؟
اما از آنجا که آسیب به کبد می‌تواند باعث تجمع مایعات در شکم شود، ممکن است متوجه شوید که معده بیش از حد معمول بیرون زده است. همچنین ممکن است علائم دیگری مانند زردی، کاهش اشتها و درد معده را تجربه کنید. اگر فکر می‌کنید ممکن است علائم کبد بزرگ دارید، حتماً به پزشک مراجعه کنید.
آیا بزرگی کبد قابل درمان است؟
روش درمان کبد بزرگ، به اختلالات اساسی که باعث بزرگ شدن کبد می‌شوند بستگی دارد. برخی از روش‌های درمانی که ممکن است توسط پزشک توصیه شود، شامل موارد زیر است:
- داروها و درمان‌های مربوط به نارسایی کبد یا عفونت‌هایی مانند هپاتیت C؛
- شیمی درمانی، جراحی یا پرتودرمانی برای سرطان کبد؛
- پیوند کبد برای آسیب کبدی؛
- درمان منبع سرطان متاستاتیک؛
- بسته به نوع، درجه شیوع و میزان سلامت عمومی، درمان لنفوم یا لوسمی؛
- ترک الکل یا هرنوع مواد مخدر دیگر؛
هنگا‌‌میکه پزشک، هپاتومگالی را تأیید کرد، تغییرات شیوه زندگی را برای سلامتی کبد توصیه می‌کنند. این شامل:
- از نوشیدن الکل خودداری کنید؛
- خوردن یک رژیم غذایی سالم؛
- ورزش منظم؛
- اگر اضافه وزن دارید به آرامی وزن کم کنید؛
بهبودی و کاهش علائم کبد بزرگ، بستگی به علت اصلی کبد دارد. اگر پزشک در مراحل اولیه خود، هپاتومگالی را تشخیص دهد، ممکن است نتیجه بهتری داشته باشید. داروهایی نیز برای کاهش علائم بیماری‌ها مانند نارسایی احتقانی قلب و نارسایی کبد در دسترس هستند که پزشک در صورت نیاز برای شما تجویز خواهد کرد.
چگونه می‌توان از بزرگی کبد جلوگیری کرد؟
برخی از عادت‌های غلط و داشتن شیوه زندگی ناسالم، می‌توانند باعث بزرگی کبد شوند. مدیریت این عوامل می‌تواند خطر ابتلا به کبد بزرگ شده را کاهش دهد. برای جلوگیری از بروز مشکلات کبدی مانند کبد بزرگ، کبد چرب و... مهم است که راه های حفظ سلامت کبد را بدانید و با رعایت برخی نکات از بروز کبد بزرگ جلوگیری کنید، به عنوان مثال:
- از یک سبک زندگی سالم پیروی کرده و وزن سالم خود را حفظ کنید.
- اگر دیابت دارید قند خون خود را مدیریت کنید.
- مصرف الکل را محدود کنید یا آن را قطع کنید.
- قبل از مصرف مکمل‌های ویتامین با پزشک خود مشورت کنید، زیرا ممکن است به کبد آسیب وارد شود.
- اگر در معرض مواد شیمیایی مانند حشره‌کش‌ها هستید، حتماً از ماسک و دستکش استفاده کنید.
درباره مکمل‌های گیاهی مورد نظر خود با پزشک خود مشورت کنید. بسیاری از گیاهان دارویی که به منظور پیشگیری از اضطراب، کاهش وزن یا عضله سازی در بازار عرضه می‌شوند می‌توانند به کبد آسیب برساند.
